Сірә, жер бетіндегі пенде біткен шынайы зиялылық пен парасаттылықты бағалар санасын жоғалтып алмаса, Сәтбаев есімінің және гуманизмінің де адамзат жадынан ұмытылмасы анық. Керісінше, жанында тұрсаң биіктігі байқала бермейтін, ал алыстай бастасаң шоқтықтай түсер алып шың тәрізді, жылдар жылжып, ғасырлар айналған сайын Сәтбаевтың да ұлттық мәдениетіміздің, күллі адамзат өркениеті тарихының өн бойындағы қадау-қадау тұлғалар қатарынан лайықты орнын алары ақиқат. Қаныш Сәтбаевтың туғанына 100 жыл толуын 1999 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының жанындағы ЮНЕСКО-ның шешімімен дүние жүзі халықтары атап өткені осы пікіріміздің айғағы.
Сәтбаев сынды ұлы тұлға және оның құндылықтар әлемі мен дүниетанымы туралы бір нәрсе жазу – ерен биік шыңның етегінде тұрып оның алыптығы туралы болжам айтқанмен бірдей іс. Сонда да болса, «жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын...» демекші, өткен ғасырдың соңында көшпелі қазақ ауылында дүниеге келсе де, зайырлық ілім-білімді жете меңгергені сондай – еуропалық ғұламалардың өзімен пікір таластырып, геологиядағы металлогения ғылымының негізін қалыптастырған, сөйтіп химия ғылымындағы Менделеевтің периодтық жүйесі сынды Қазақстанның металлогениялық картасын тұңғыш рет жасап, соның негізінде бізге белгісіз жаңа пайдалы қазбаларды ашуға көмектесетін, кемел ақыл-парасатымен әлемдік өркениетке өшпес үлес қосып кеткен феномен тұлғаның дүниетанымдық жұмбағын шешуге ұмтылу қай саладағы зерттеушіні де қызықтырары анық.
Біз, қоғамтанушы ғалымдар енді ғана зерттей бастаған рух мәселесі туралы әңгіме қозғала қалса, менің есімнен 1947 жылғы Лондонда өз заманының ірі саяси қайраткері Уинстон Черчилльдің КСРО Жоғары Кеңесі өкілдерін қабылдаған кездесудегі сұхбат шықпайды.
– Қазақтардың бәрі сіз секілді биік пе? – деп сұрайды У.Черчилль Сәтбаевтан оның қай ұлт өкілі екенін білген соң. Сол сәтте Сәтбаев:
– О не дегеніңіз, менің халқым менен де биік! – деп жауап берген еді ғой.
Сірә, бұл сөз Сәтбаевтың тіліне табан астынан оралмаған болар. Сонда деймін-ау, 1914 жылдан, яғни сол кездегі қазақтың қоғамдық ой орталықтарының бірі Семейдегі мұғалімдер семинариясында оқып жүрген кезінен бастап, қазақ даласындағы қоғамдық-саяси өмірге белсене араласқан, атысып-шабысқан төңкерісті де, 1931-1932 жылдардағы «қызыл қырғын» жұтты да, одан кейінгі саяси қуғын-сүргінді де өз көзімен көрген, А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабайұлы, Ә.Ермеков сынды өзінін рухани ұстаздары мен пікірлес достарының, ағайын-туғандарының әпербақан саяси билік тұзағына іліккеніне жүрегі қан жылай өкіне жүріп, әміршіл-әкімшіл жүйенің қасіретін бүкіл жан дүниесімен ұғынған Қаныш Имантайұлы бұл сөзді неге сеніп айтты екен?! Мұншама мұқалмас ұлттық рух пен сенімнің, ұлттық намыс пен қайраттың қайнар көзі қайда жатыр? Осы сұрақтарға жауап іздей отырып, мен кейде өзімнің есімде қалған Сәтбаев бейнесін көз алдыма қайта елестетіп, әкемдей қамқорлық жасаған ұлы ұстазыммен болған жүздесуді жиі-жиі ой елегінен өткіземін. Иә, қазіргі ақ сақалды академик ағаларымыздан бастап, олардың бүгінгі алпысты алқымдаған ізбасарларына дейін – бәріміз-бәріміз «Сәтбаевтың шекпенінен» шыққанбыз. Ол кезде академияда жай қызм+++ет істеудің өзі ең бір қадірлі де қастерлі лауазым іспетті еді. Ертелетіп ғылыми кітапханаға жетуге тырысатынбыз. Себебі сәл кешіксең, кітапханадан орын жетпей қалуы мүмкін. Ат шаптырым оқу залдарының қаңырап бос тұратыны қазір ғой, ол кезде ғылым мен білімге деген құштарлық бөлек еді.
Іздеген кітабымызды алып, орнымызды белгілеп болған соң, өңкей қылқандай жігіттер сыртқа асығатынбыз. Сондағы мақсат – сағат дәлме-дәл тоғызда академияның алдында машинасынан түсетін Қаныш ағаға сәлем беру. Жоқ, бұл жалпақтау да, жарамсақтану да емес еді. Есімі әлемге әйгілі ұлы тұлғаның қолын алып, хал-жағдайымызды сұрағанына төбеміз көкке жеткендей мәз болып қалатынбыз.
Әлі есімде, 1961 жылдың сәуір айы болатын. Амалым жоқтығынан, үлкен кісінің мазасын алып, қабылдауына кіруге тура келді. Мәжбүр еткен тұрмыс жағдайым, дәлірек айтқанда – Сәкең, сол кездегі Философия және құқық институтының директоры, ардақты Салық Зиманов ағамыз. Алдында ғана тып-тыныш жұмыс істеп жүрген Химия институтынан «кандидаттық минимум тапсырғаныңнан байқадық, философиядан дайындығың жақсы екен, сен бізге керексің» деп өзі шақырып алған Сәкең енді келіп, «Президентке бар, жағдайыңды айт, жатақханадан орын сұра» деп итермелемесі барма.
Қорыққаным бекер екен, Қаныш аға бірден қабылдады. Үстінде аппақ кителі, қақырадай болып отыр. Хал-жағдайымды сұрады. Қандай тақырыпты зерттеумен айналысып жүргенімді сұрады. Мен тақылдап жауап беріп отырмын.
– Жаратылыстану ғылымының философиялық-әдіснамалық мәселелері дейсің бе? Жақсы екен. Бізде бұл мүлде зерттелмей жатқан сала. Ұлы философтардың көпшілігі жаратылыстанушылардан шыққан. Сен өзің Сергей Иванович Вавиловты білесің бе?
– Естуім бар.
Бүкіл Одақ бойынша сенің тақырыбыңның білгірі сол кісі. Сенің Мәскеуге баруың керек. Оқуың керек, ғалым болу оңай емес. Көзіңнің оты бар екен. Бағытың да жақсы. Дұрыстап ізденсең, сенен үлкен ғалым шығады. Мен сені Мәскеуге оқуға жіберем.
Рахмет айтқан боп, күмілжіңкіреп қалдым. Маған дәл сол сәтте Мәскеудегі оқу емес, үй қажет еді. Қолымдағы қағазыма қарағыштап отырғанымды сезді ме, Қаныш аға жұлып алғандай:
– Ол не? Арыз ба? – деді.
Терлеп-тепшіп қабылдау бөлмесіне шықтым. Қаныш ағаның хатшысы Тамара апай менің абдыраған түріме қарап күліп жіберді.
– Не болды, Әбдімәлік.
Мен түкке түсінбегенімді білдіріп, қолымдағы қағазымды ұсындым.
– Ой, үй алыпсың ғой, саған үй беріпті, Ленин мен Киров көшелерінің қиылысындағы екі қабат үйден. Бір бөлме, 24 шаршы метр. Құтты болсын. Бар, Карпинскийге бар.
Сөйтіп мен бір айдан соң Алматының тұрақты тұрғынына айналдым. Әкеден ерте айырылып, Алматыға арманымды ғана серік етіп келген маған Қаныш аға әкемдей қамқорлық жасап, бір ауыз жылы сөзімен төбемді көкке жеткізді. Күзде Мәскеуге, аспирантураға жолдама алдым. Амал не, үш жылдан соң, сол Мәскеуде ұлы қамқоршымыздан мәңгіге айырылып қалдық.
Кейін өзге әріптестеріммен әңгімелесіп қарасам, Қаныш аға тек маған ғана емес, ғылым мен білімге ұмтылған барша қазақ жастарына қолынан келгенше әкелік қамқорлық жасаған екен. Бүгінде сан-салалы отандық ғылымымыздың барша ауыр жүгін көтеріп отырған – сол Сәтбаев шәкірттері. Шынайы ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы деген осы. Қазақстанның Ғылым академиясы, бұл – шын мәнінде Сәтбаев академиясы.
Сонымен әуелгі сауалымызға қайта оралайық. Қыруар ғылыми, мемлекеттік және қоғамдық міндеттер атқара жүріп, өз заманының саяси дауылдарының өтінде сан мәрте қыспаққа ұшыраса да, қарау қызғаншақтық пен көпе-көрінеу жалақорлықтың залалын көп тартса да, көңіліндегі рухын, үмітін, болашаққа сенімін, ізгі мейірімін жоғалтпаған сүйегі асылдықтың сыры қайда жатыр?! «Менің халқым менен де биік» деп марқайтқан қандай сенімнің күші?!
Кейбір зерттеушілер Сәтбаев бойындағы мұндай тектіліктің тамырын оның ата-бабалары шежіресінен іздеп, алыстан қазбалап жүр. Бұл да қажет іс. Тектануға да, атақты әулеттер шежіресін қалпына келтіруге де қарсылығым жоқ.
Мәселеге кең әлеуметтік-мәдени тұрғыдан қарауымыз қажет. Ең алдымен, Сәтбаев сынды сегіз қырлы бір сырлы тұлға қандай істі қолға алса да кең пайымдап, ауқымды шешім табатын сұңғыла ғұлама – дәстүрлі қазақы тәрбиесінің жемісі.
Сірә, мұны «рухани үндестік» деп атасақ та болар. Тіпті әріге бармай-ақ, қазақтың Алашорда қайраткерлерінің өмір жолдарын барлап қарасаңыз, олардың да өзге халықтар зиялылары арасында пікірлес дос-жарандары көп болғанын байқар едіңіз. Зиялылар бір-бірінің ұлттық мүдделеріне құрметпен қараған, қажет болған жағдайда сол ізгі мақсаттарына қолдау көрсетіп, қамқорлық жасаған. Ал туған халқының тағдырын жақсарту жолында атқарған істері теріс бағаланып, тоталитарлық саяси жүйенің қудалауына ұшыраған Алаш азаматтарының кейбіреулерін қауіп-қатерден қорғап қалуға ұмтылғандар да өзге халықтың зиялы қауымының өкілдері. Сондай-ақ Баянауыл ауданында халық соты болып қызмет атқарып жүрген жиырма төрт жастағы Сәтбаевты да 1923 жылы Томск қаласындағы Технология институтына оқуға шақырғаны белгілі Алашорда қайраткерлері Әлімхан Ермеков пен Әбікен Сәтбаевтың досы Михаил Антонович Усов болатын. Қаныш Имантайұлының өзі де көрнекті орыс ғалымдары В.А.Обручевтің, М.А.Усовтың пікірлерін ілгері дамыта отырып, кен байлықтарды металлогениялық болжау әдістері тұрғысынан ашты. Сөйтіп әлемдік геология ғылымында соны саланың негізін қалады. Сәтбаев жаңалығы дүние жүзі ғалымдары тарапынан қызу қолдау тапты.
Қаныш Имантайұлы қашанда отандық ғылыми қауымды әлем зиялыларымен жалғастыруға ұмтылған. Оның Англияға, Қытайға барған сапарлары да, тіпті өзі қатысып үлгере алмай кеткен Делидегі әлем геологтарының бірінші халықаралық конгресіне қалай дайындалғаны да осы ойымызды айғақтай түседі. Қазіргі біздің замандастарымыздың, зиялы қауым өкілдерінің халықаралық байланыстарды үзіп алмай әр тараптағы әріптестерімен тығыз шығармашылық қарым-қатынас орнатуы қажет-ақ. Сәтбаев тағылымынан алар екінші түйін – осы.
Үшіншіден, Қаныш Сәтбаев – жиырмасыншы ғасырдың басында өсіп жетілген жаңа толқын қазақ зиялыларының өкілі. Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлының соңына ерген ұлт зиялыларының бұл жаңа толқыны сыртқы ісімен де, ішкі мазмұнымен де XVIII ғасырдағы француз ағартушыларына ұқсайтын.
Жаңа толқын қазақ ғалым-ағартушылар, олардың арасында Сәтбаев та, Әуезов те бар, туған халқын өнер-білімге кенелту арқылы әлемдік өркениет көшіне ілестіруге ұмтылды. А.Байтұрсынұлының жаңа әліпби жасауды қолға алуы, X.Досмұхамедовтің «Медицина», М.Жұмабайұлының «Педагогика», Ж.Аймауытұлының «Психология», М.Әуезовтің «Құрылыс материалдары», Қ.Сәтбаевтың «Алгебра» оқулықтарын жазуға отыруы осы ізгі мақсат жолына бағытталған әрекеттер еді.
Бозбала Қаныштың Семей қаласындағы Абай кешін ұйымдастыруға белсене араласуы, А.Затаевичке қазақтың 25 әнін айтып беріп, нотаға түсіртуі, Баянауыл тауының бөктерінде «Еңлік-Кебек» спектаклін қойып, өзі де рөлде ойнауы, Мәскеуден «Ер Едіге» дастанын кітап етіп бастыруы, қазақтың тұңғыш театры туралы мақала жазуы – бәрі-бәрі атақ-даңқ қуғаннан емес, еліме, халқыма пайдам тисін деген елгезек ниеттен туған ізгі істер болатын. Ел мүддесі жолындағы елгезектік, болашағы бар жасқа бар мейірімін төгетін ізгілік, өзіне қысастық жасаған адамға да кек сақтамай, аяушылықпен қарайтын аскеттік. Қаныш Имантайұлының жасынан бойына сіңірген әлгі дүниетанымдық-фәлсафалық және ағартушылық-гуманистік мұраттарының көрінісі. Өмірлік ұстынға айналған осы асқақ мұрат оның өзін де шырқау биікке көтерді. Ағылшын премьер-министріне «менің халқым менен де биік» деп айтқызған да сол асыл мұратының мәңгілік өшпейтініне, кейінгі ұрпақтарының жүрегінде жалғасатынына деген сенім еді.
Әбдімәлік НЫСАНБАЕВ,
ҰҒА академигі
