Ақты ақ, қараны қара десек қайтеді?

Сейсенбі, 22 мамыр 2012 7:18

Бүгінгі заман талабына сәйкес құқық қорғау органдары қызмет­ші­лері­нің біліктілігін көтеру кезек күттірмейтін іс. Тек біліктілігін ғана емес, олардың адамгершілігін, иманын оятатын кез келді. Әйтпесе, құқық қорғау органдары құқымды заңға сүйеніп қорғайды дегенге адамдардың сене қоюы екіталай. Ендеше, бұл орайда оларды аттестаттаудан өткізгенде не ескерілуі керек, жалпы құқық қорғау органдары адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделеріне қол сұғылмауына кепіл бола тұра, қоғам мен мемлекеттің қалыпты тір­ші­лігін қамтамасыз ететін кешенді мемлекеттік органдар жүйесін құра ала ма?

Сейсенбі, 22 мамыр 2012 7:18

Бүгінгі заман талабына сәйкес құқық қорғау органдары қызмет­ші­лері­нің біліктілігін көтеру кезек күттірмейтін іс. Тек біліктілігін ғана емес, олардың адамгершілігін, иманын оятатын кез келді. Әйтпесе, құқық қорғау органдары құқымды заңға сүйеніп қорғайды дегенге адамдардың сене қоюы екіталай. Ендеше, бұл орайда оларды аттестаттаудан өткізгенде не ескерілуі керек, жалпы құқық қорғау органдары адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделеріне қол сұғылмауына кепіл бола тұра, қоғам мен мемлекеттің қалыпты тір­ші­лігін қамтамасыз ететін кешенді мемлекеттік органдар жүйесін құра ала ма? Полиция қызметкерлері өзінің жүріс-тұрысы, іс-қимылы, жасаған әрекеті және адал қызметімен өзгелерге үлгі ретінде қоғамның құқық­тық санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастыруға себеп бола ала ма? Міне, көкейде жүрген осы сұрақтарға жауап іздеп біз Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасының меңгерушісі, «Академик С.Зиманов атын­да­ғы Білім заңнамасының орталығы» ҒЗО директоры, заң ғылым­да­ры­ның кандидаты, доцент Б.АЛТЫНБАСОВҚА жолығып, әңгімелескен едік.

– Бақыт Өмірханұлы, еліміз әлем­­дік деңгейде ашық саясат ұс­та­нып, адам мен азаматтардың құқық­та­ры мен бостандықтарын анағұр­лым жо­ғары деңгейде кепіл ету мақ­сатында осы саладағы ұлттық заң­на­маны халықаралық стандарт­тар­ға сай етіп, мемлекеттік органдар­дың қыз­метін жетілдіру саясатын ұстануда. Осы орайда Елбасының өзі бастама жасап, құқық қорғау органдарын одан әрі жетілдіру қажеттігі туралы мәселені алға қойды. Мұн­дай баста­маның яғни, бұрын құқық қорғау органдарына жүргізілген ре­форма­ларға қа­раған­да ерекшелігі неде болмақ?

– Иә, бұл орайда құқық қорғау органдарын ауқымды түрде жаппай аттестаттаудан өткізуге не себеп болды деген сұрақтар да туындап жатқаны мәлім. Бұл кезекті тазалау процедурасы ма немесе лауазым иелерінің білік­тілігін шынайы тексеру ме деген сұ­рақ­тар да аз емес. Сондай-ақ, осы іс-шараның нәтижесі қандай болады екен деген мәселелер қоғамды мазалап жүр. Осы сұрақтарды да қамти отырып сіздің Елбасының мұндай қадамға баруына қандай саяси-құқықтық себептер негіз болды және оның құқық қор­ғау жүйесіне қандай тиімді тұстары болуы мүмкін деген сұрақтарға жауап іздеп көрейік. Жалпы, заң ғылымының атасы академик С.Зиманов соңғы жыл­дары біраз мінберлерден құқық қорғау жүйесін түбегейлі реформалау қажет­тігі туралы айтқан болатын. Академик С. Зиманов құқық қорғау органдарын жетілдіруді сот органдарынан бастау қажеттігін білдірді. Бұл атақты заңгер-ғалым сот органдарының құқық қорғау органдарының ішінде шешуші рөл ат­қа­ратындығын көрсеткені болар дейміз.

Аттестаттау бұрын өтпеген десек, әрине жаңылысамыз. Себебі, мұндай тексерулер осы кезге дейін де өз мезгі­лімен түрлі ведомстволарда өткізіліп отырған. Бірақ бұл іс-шараның басты айырмашылығы – ауқымдылығы. Яғни, тікелей Елбасының жариялауымен, бүкіл құқық қорғау органдарында жаппай және бірмезгілде жүргізі­луін­де. Мұндай іс-шараның саяси-құқық­тық мәні жоғары екендігін барлық генералдар мен қатардағы қызметшілер­ге дейін түсініп отыр. Сол себепті, бұл аттестаттау өзінің сапасы мен нәти­же­лігі жағынан бұрын-соңды болмаған­дай өтуі қажет. Осы уақытқа дейін аттестаттау қалай өткізілгендігін барлы­ғымыз білеміз. Соның салдарынан, құқық қорғау органдары жүйесі өзінің қызметінде тамыр-таныстық, туыстық, жерлестік, командалық секілді жай­сыз­дықтарды ілестіріп келді. Аттес­таттау қатардағы қызметшілерден ке­зекті ақша жинаудың бір түрі ретінде болған және мұны барлығы қалыпты құбылыс ретінде танитын.

Осы кезге дейін әрбір ведомство өз ішінде аттестаттау өткізіп отырды. Бірақ ол туралы ешкім естімейтін, оның мәні мен мағынасы туралы ешкім түсінбейтін. Тіпті құқық қорғау органдары қызметшілерінің өздері оны қатардағы тексеру үдерісі ретінде немесе кезекті ақша жинау деп санайтын. Нәтижесінде, құқық қорғау жүйесінде сыбайлас жемқорлық орнап, туыстық және басқа да жолдармен қызметке алу амалы басым түсті.

– Бұған қандай нақты дәлеліңіз бар?

– Дәлел ретінде ресми органдар­дың мәліметтеріне көз жүгіртейік. Президент Әкімшілігінің мәліметтері бойынша 2011 жылы сыбайлас жем­қорлық барлық органдарында тіркел­ген. Ал құқық қорғау органдарын кезектен тыс аттестаттауға тек сыбайлас жемқорлық себеп болған жоқ, мұнда өзге де факторлар жеткілікті. Мысалы, білікті мамандардың тапшылығы, яғни құқық қорғау органдарына тамыр-таныстық, пара беру, жоғарыдан телефон шалу арқылы жұмысқа кіру тетігі күні бойы сақталып келеді. Айнала­мызға қарасақ, соңғы жиырма жылда ортамызда өз білімімен қызметке кір­ген азаматтар аз. Сондықтан, амал жоқ шындыққа тура қарауымызға тура келе­ді. Ал шындыққа тура қарамасақ оның зардабы біздің өзімізге және қоғамға тиеді.

– Сонда қалай, құқық қорғау қыз­меткерлері қылмыспен күресуге тиіс, бірақ олардың бірқатары кері­сінше өздері бас болып сыбайлас жемқорлыққа жол береді. Мұның сыры неде?

– Соңғы жылдары құқық қорғау органдарында сыбайлас жемқор­лық­пен күрес жұмысы жаппай жүргі­зілуде. Со­ның салдарынан көп азаматтар әшкере­леніп, ұсталды. Шындығына келетін болсақ, құқық қорғау органдары қыз­мет­шісінің жалақысы бүгінгі заман талабына сай емес. Сондықтан да, олар­дың бірқатары белгілі бір дең­гейде пара алуға мәжбүр болып отыр. Маман­дардың айтуынша, әлеуметтік жағдай­ды көтермей, сыбайлас жем­қор­лық тоқтайды деп айту қиын. Құқық қорғау органдарының білікті, адал қызмет­шілері басқа табысы жоғары жұмыс іздеп, банктерге, ұлт­тық және шет­елдік компанияларға жұ­мысқа кетуді әдетке айналдырды. Бүгінгі күні құқық қорғау органдарында басқа баратын жері жоқ болған­дықтан, амалсыз жұ­мыс істеп жүр­гендер де бар. Мұны бірқатар тер­геу­шілер, анық­таушылар, жедел іздестіру қыз­мет­керлері, яғни орта және кіші буындағы қызметшілер мойындайды.

Жалақы деңгейінің төмен болуы және жұмыстың ауырлығы құқық қор­ғау органдары жүйесінен көптеген жақсы мамандардың қызметтен кетуі­не себеп болды. Олардың орнына қо­лынан іс келмейтін, тіпті заңгерлік бі­лімі жоқ, құқықтық санасы қалып­таспаған адамдар жұмыс істеп жүр. Міне, осы жағдай бүгінгі құқық қорғау органдарының келбетін бұзып отыр және негізгі себеп те осында.

– Енді аттестаттау арқылы жүйе жемқорлығы жеңілдейді деп ойлайсыз ба?

– Академик С.Зиманов «Бүгінгі ше­неуніктер негіз бен қосымшаның айы­р­машылығын түсінбейді. Олар үшін бар­лы­ғы маңызды, барлығы күн тәрті­бін­дегі мәселе» деп айтушы еді. Осы сөз­дер­дің астарында терең ой жатқандығы белгілі. Себебі, мәселені шешпестен бұ­рын оның тамыры қайда жатқан­ды­ғын білуіміз қажет. Тек көзге көрініп тұр­ған мәселені реттеумен жал­пы жағ­дай өзгермейді. Құқық қорғау органдарын аттестаттау арқылы бұл жүйе мүл­де өзгеріп шыға кетеді деу де қате пікір. Мұнда нақты түрде кешенді жұмыстар жүргізілуі керек. Мысалы, аттестаттау туралы әңгіме басталғалы бері құқық қорғау органдары көрсеткіш үшін пә­лен адамды жұмыстан шығаруымыз қажет екен деп отыр. Осының нәти­же­сінде жастарды жұмысқа алу мәселесі тығырыққа тірелді.

– Демек, бүгінгі таңда жоғары оқу орындарының заң факультет­терін бітірген түлектер өз маман­дығы­мен жұмыс істей алмай, жұмыс­сыз­дықтың құрбаны болуда дейсіз ғой.

– Иә, бұл жағдай әлемдік деңгейде танымал болған еліміздің алдыңғы қатардағы жоғары оқу орындарының түлектеріне де қатысы бар. Мәселен, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлт­тық университетінің заң факультеті студенттерінің 30-40 пайызы «Алтын белгі» иегерлері. Олар еліміздің түрлі аймақтарынан келген өз мектебінің «жүзден жүйрік, мыңнан тұлпарлары». Дәл осындай жастар құқық қорғау органдарының қатарын толтырса, бо­ла­шақтан үлкен үміт күтуге болар еді. Бұл мәселені жоғары оқу орындары дер­бес шеше алмайтындығы анық. Мұн­да тиісті уәкілетті органдар ортақ мүд­делерді ескере отырып, өзара ке­лісімге келуі қажет. Мемлекеттік бағ­дарламаларды тереңірек зерттеп қа­рай­тын болсақ, жас мамандарды жұ­мыс­пен қамту аса өзекті мәселелердің бірі дейміз. Құқық қорғау органдары қызметкерлерін аттестаттаудың нәти­жесінде қатардағы офицерлердің білік­тілігін тексерумен қатар жас заң­гер­лерді жұмыспен қамту мәселесі де шешіледі деген үміттеміз.

– Аттестаттау кезінде тест сұ­рақ­тарынан талай қызметкер сүрінетін шығар? Мұнда, сонымен қатар, тағы қандай тың амалдар қол­дан­ған жөн?

– Тексеруге түсетін қызмет­ші­лер­дің айтуынша, қолданыстағы заңна­маны білуге қатысты тест сұрақтары өте күрделі, түрлі ішкі тәртіп, ережелер, нұсқаулықтар және өзге де лауазымдық қызметіне қатысы жоқ сұрақтар көп кездеседі. Құқық қорғау органдары да қызметі мен міндетіне байланысты түрлі салалы болып ке­ле­ді. Мысалы, прокурор мен жедел із­дес­тіру қызметінің қызметкерінің немесе қаржы полициясының қызмет­ке­рі мен учаскелік инспектордың функ­ционалдық міндеттері ұқсамайды. Яғни, әр ведомствоның атқаратын қыз­ме­ті мен қарайтын істерінде айырма­шы­лық бар. Сондықтан да, аттестат­тау­ға жататын қызметшілердің білімі мен біліктілігін, өз қызметіне байланысты заңнаманы игергендігін тексеруде мамандандырылған сұрақтар қоюды басшылыққа алу қажет. Мұны тездетпесе, бұл жағдай онсыз да сыбайлас жемқорлық пен командалық жүйеден құтыла алмай жатқан құқық қорғау органдарының жағдайын одан әрі күрделендіріп жіберуі мүмкін. Сондықтан құқық қорғау жүйесіндегі жағдайды ескере отыра, аттестаттау барысында қолданылатын сынақ сұ­рақ­тары мен өзге де біліктілікті ба­ға­лау критерийлерін қайта сараптамадан өткізу қажет. Аттестаттаудың бағалау критерийлерінің тексеруге жататын лауазымды тұлғалардың деңгейіне сәй­кестігін анықтауды маңызды қағида ре­тінде басшылыққа алу қажет.

– Олай болмаған жағдайда, ат­тес­таттау ақыры осы уақытқа дейін жұмыс істеп келген жүйе бойынша қала береді дейсіз ғой.

– Бүгінгі таңдағы бірқатар полиция қызметкерлері аттестаттаудан өту үшін міндетті түрде жоғары тұрған «аға­ларға» бір ауыз ұсыныс айту арқылы шешу қажеттігіне толығымен сенеді және аттестаттаудан өтудің өзге жолын білмейді. Егер біз «жоқ олай емес» десек, онда біз өзімізді және халықты да алдағанымыз болады. Себебі, барлы­ғы­мыздың құқық қорғау органдарында жұмыс істейтін туыс, дос, көрші, таныстарымыз бар. Және ол жүйе туралы әбден жақсы құлағдар болғанбыз. Сондықтан өзімізді алдап қайтеміз.

Осы аттестаттауды да осы уақытқа дейінгі таныс амалдың бір түрі деп қа­райтындар да аз емес. Себебі, аттес­тат­таудың жүргізілу тетігі сол бұрын­ғыдай әкімшілік сипатқа ие. Егер департаменттер мен басқармалардың бас­шылары қол астындағы қызмет­ші­лері­нің біліктілігін өздері анықтайтын болса, онда біз ескі жүйеден алысқа кет­пегеніміз. Қанша жерден бұқара­лық ақпарат құралдары өкілдері қа­тыс­қанымен, оңды нәтиже шығуы екі­талай. Сондықтан, бір ведомствоның қыз­метшілерін аттестаттауда өзге ве­домствоның өкілдері төрағалық етуі қажет. Төрағалық етуші лауазымы бойынша тәуелсіз және дербес шешім қабылдай алатындай тұлға болуы тиіс.

– Мұнда бізге У. Черчилль айтып кеткен «қоғамда түрлі жалған көз­қарастар жүр, ең сұмдығы солар­дың жартысы ақиқат болуында» деген сөздерді есімізге түсіруіміз керек секілді ғой.

– Заң ғылымында осы жағдайға қатысты орыстың атақты заңгері А.Ф. Кони: «Билік органдары заңдарды өз­де­рі құрметтемей, өзгелерден құрмет­теуді талап етуге құқығы жоқ» деген екен. Яғни, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар мемлекеттің атынан құқық қолдану өкілеттігіне ие бола тұрып, өздері сол құқықтық нормаларды бұзатын болса, онда олардың оны орындау мен сақтауды халықтан талап етуге моральдық тұрғыдан қақы жоқ. Бұл жағдай заңдылықтың қамтамасыз етілуіне тікелей әсер етіп отырған, құқықтық және демократиялық мемлекетке тән емес жағымсыз құбылыс.

Аттестаттаудың қаншалықты ма­ңыз­ды екендігін Мемлекет бас­шы­сы­ның өзі Жарлық арқылы бекіткенінен байқауға болады. Және ол норматив­тік-құқықтық тұрғыдан жоғары күшке ие. Бірақ аталмыш ереженің нормалары іс-шараның өткізілуінде тізгінді сол құқық қорғау органдарының басшыларына беріп қоюы, аттестаттауда сыбайлас жемқорлықтың орын алмауына кепілдік бермейді. Әрине, жалпы ал­ған­да, бұл іс-шара ізгі ниеттерді көз­дейді, яғни құқық қорғау органдары­ның лауазымды тұлғаларын біліктілігі жағынан сынақтан өткізіп, біршама жаңарту. Бірақ бұл іс-шараның нор­ма­тивтік базасы оның ойдағыдай өткі­зілуіне белгілі бір деңгейде мүмкіндік туғызбай отырғандай көрінеді. Себебі, осы мәселеге қатысты заң ғылымында «өзінің жүзеге асырылу тетігі көрсе­тілмеген құқықтық норма өлі нормаға айналады» дейді.

Егер біз, яғни азаматтық қоғам мүшелері белсенділік білдіріп, бұл іс-шараның мемлекет пен қоғам үшін маңыздылығын дұрыс түсінсек шынайы жағдайды көруге мүмкіндік туады. Тәртіп сақшыларының арасында өз лауазымына сай емес адамдардың жұмыс істеп жүргендігі баршаға мәлім және оған көз жұмып, теріс қарауға болмайды. Жағдайға шынайы баға беру, ақты ақ, қараны қара деп айту елі мен Отанына жаны ашитын әрбір азаматтың парызы.

– Салмақты да салиқалы әңгімеңізге көп рахмет.

Әңгімелескен

Александр ТАСБОЛАТОВ,

«Егемен Қазақстан».