Тоғыз жүз жылға жуық тарихы бар тамыры терең құнды нысан әп-сәтте тілсіз жаудың құрбаны болады деп ешкім ойлаған жоқ. Жалғыз Франция халқы немесе христиан діні өкілдерінің ғана емес, бұл өкінішті жағдайға әлем мәдениеті мен руханияты түгел қайғырып отырғаны белгілі. Бір ғана Виктор Гюгоның 800 беттік «Париж Әулие Анасының шіркеуі» романының алғашқы тарауы осынау шіркеудің тұтас готикалық стилін суреттемеуші ме еді? Енді қанша жерден қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілсе де, Гюго сипаттаған түпнұсқадай таңғажайып туынды бола алмайтыны анық. Бұл тұрғыдан алғанда аталған романның құны бұрынғыдан бетер арта түсетіні ақиқат.
Тосын оқиға орнына бірер сағатта жеткен Франция президенті Эммануэль Макрон Париж Құдай анасы шіркеуі аумағында болған өртке қатысты пікір білдірді. Мемлекет басшысы өз үндеуінде Париж тұрғындары мен барлық Франция жұртына өрттен зардап шеккен Нотр-Дам-де-Пари қалыпқа келтірілетініне уәде берді.
Алайда, дәл қазір менің жарты денем өртеніп жатыр деген сыңайда өкінішін жасыра алмаған Макрон «Нотр-Дам – біздің тарихымыз, әдебиетіміз, көзқарасымыз, қиялымыз. Біздің соғысты, эпидемияны, бостандықты бастан кешірген орнымыз. Бұл біздің өміріміздің эпицентрі. Бұл қашықтықты есептеу эталоны», деп халыққа басу айтты. Әлемдік сарапшылардың пікірінше, өрт аталған ғимаратты жөндеу жұмыстары кезінде орын алған. Әлемге әйгілі тарихи нысанды қайта қалпына келтіруге біршама уақыт кететіні белгілі. Жұмыстар жобамен 2022 жылы аяқталуы мүмкін. Шіркеуді қалпына келтіру құны шамамен 6 миллион еуроға бағаланған.
«Біз шіркеуді қалыпқа келтіреміз. Себебі мұны француздар күтуде. Бұл біздің тарихымызға лайық және біздің тағдырымыз», деді Макрон. Рас, қаншама ғасырды асқақ қарсы алып артқа тастаған, тұтас ұлттың тегі мен тарихына айналып кеткен бұл тарихи құндылықты ұлт тағдыры деудің жөні бар.
Франция десе кез келген адамның көз алдына Нотр-Дам, Эйфель мұнарасы, Мона Лиза, бордо шарабы, сәнқой бикештер, әдеби кейіпкерлер, гильотина, аккордеон, Жанна д’Арк, Наполеон келеді. Осы тізімді бастаған Нотр-Дам, тіпті Эйфель мұнарасынан да құнды қазына, француз ұлты тарихының тұма бастауы.
Жалпы, тосын оқиға болсын, тілсіз жау дейік, әлде соғыс па, маңызды емес, өрт неден басталса да ел материалдық жағынан ғана емес, ең бірінші мәдени тұрғыдан тонауға ұшырайтынын тарих бұған дейін талай рет дәлелдеді.
Бір елдің жүздеген, тіпті мыңдаған жыл бойы жасаған мәдени, рухани ескерткіштерінің қас қағым сәтте күлге айналуы – сол елге ғана емес, жалпы адамзат мәдениеті үшін орны толмас орасан опат. Бұл ретте әр ел өзінің мемлекет екенін танытатын құндылықтарын қиратудан, біреулердің келіп бүлдіруінен сақтауы шарт.
Бұған дейін содырлардың сойқанынан Сириядағы соғыс кезінде 300-ге жуық тарихи ескерткіш бүлінгенін білеміз. Сирияның көне мұралар және музейлер департаментінің директоры Маамун Абдулкарим сол кезде Сириядағы 10 мыңнан астам археологиялық ескерткіштердің 300-ге жуығы бұзылғанын мәлімдеген болатын. Тарихи маңызы мыңжылдықтармен өлшенетін Алеппо мен Ракка қалаларындағы ескерткіштерге және Палмирадағы қирандыларға қарап әлемдік мәні зор ескерткіштерді өз қолымызбен құртып жатқанымызды іштей өкінішпен мойындаймыз. БҰҰ-ның мәліметі бойынша Сириядағы 24 тарихи нысан түгелімен қирап қалған, тағы 104-і айтарлықтай зақымданған. Бүлінген танымал нысандардың ішінде Алепподағы цитадель, Дамаскідегі Омеяд әулетінің мешіті, Крест жорықшыларының Крак де Шевалье қамалы болды.
Тіпті одан әріде Ауғанстанның Бамиан аймағындағы тауға ойып салынған биіктігі 55 және 37 метр болатын екі бірдей Будда ескерткіші талибтердің талқандауына ұшырап, біржола қиратылған еді.
Ал Ирактағы 2003-2011 жылдар аралығындағы қақтығыста Бағдад қаласындағы көне Вавилон мұражайы зардап шекті. Жалпы, АҚШ пен Ирак арасындағы кикілжің кесірінен Ирак музейлерінен 170 мың өнер туындысы жойылған деген дерек бар.
Біздің де әлемдік тарихи маңызға ие нысандарымыз аз емес. Бұл оқиғадан кейін сол құнды жәдігеріміз ашық аспан астындағы мәдени мұражайларымызды көзіміздің ағы мен қарасындай сақтауды бүгіннен бастап қолға алмақ керек. Өйткені, азуын айға білеп, бүкіл адамзат өркениетінің өзегіне айналған әйгілі Париж шаһарының өзі қызыл жалынға рухани қазынасын қорғап қарсы тұра алмады...
Ең қиыны, Париждегі тосын жағдайға әртүрлі пікір айтып жатқандар аз емес. Кейбірі өз еліміздегі құндылықтарды құтқарсақ болды, қалғаны күл болмаса бұл болсын деген немқұрайлылыққа салынса, екінші топ діни көзқарас тұрғысынан шіркеудегі өртке шеке солқылдатудың қажеті шамалы дегенді айтады. Бұл сонда рухани эстетикаға деген ессіз құштарлықтың құрдымға кеткені ме, жоқ соқыр сенім мен «қортық синдромының» қоғам дертіне айналғаны ма? Қауіпті.
* * *
Әлем таңдай қаққан әйгілі құндылық осылай құрдымға кете жаздады. Қаңқасы ғана қалды демесең, көк тіреген көне сәулет опырылып ортасына түсті. Ең өкініштісі, осындай құбылыс құрылыстар, жоғарыда атап өткен небір тарихи нысандар адамның қолымен дүниеге келіп, сол адамдардың қолымен қайта қиратылады. Нотр-Дамның да өртке орануында белгілі бір дәрежеде адам факторы орын алғаны анық. Осыған қарап Құдайдың ең сүйікті жаратылысы – адам өз ішінде классик Виктор Гюгоның кейіпкерлері Эсмеральдадай сұлу һәм Квазимододай ұсқынсыз жаратылыс екенін есіңе аласың!..
* * *
Бұл нысан бізге әдеби-мәдени тұрғыдан барынша жақын. Былтыр ғана франциялық «Notre Dame de Paris» қойылымының қазақша нұсқасы елордамыздың жиырма жылдығына арналып қойылған болатын. Айта кетуіміз керек, әйгілі мюзиклге италиялық-франциялық композитор Риккардо Коччанте, қоюшы режиссер Роберт Мариен, мюзикл продюсері Николай Талар, хореографтар Мартино Мюллер мен Надя Буттигноль, сондай-ақ шығарманы қазақшаға ақын Серікзат Дүйсенғазин тәржімалаған болатын.
Бәріміз білетіндей, «Notre Dame de Paris» – Гиннестің рекордтар кітабына енген ең танымал қойылым. Еліміздегі «Рухани жаңғыру» бағдарламасының аясында Қазақстанда қойылған спектакль осымен оныншы тілге аударылған еді.