Үй үйімен, күй күйімен, бірақ мен енді жұмыс істеуім керек қой. Ойымда біртіндеп пісіп-жетіліп келе жатқан ішкі жоспар бар. Ол жоспар «Социалистік Қазақстан» газетіне Маңғыстау облысындағы меншікті тілшісі болу. Шерхан ағам мені бұрын редактор болып тұрған кезінде «Қазақ әдебиетіне» де, сонан кейін «Социалистік Қазақстанға»да бөлім меңгерушілігіне шақырғаны есімде. Бірақ Шерағаңа мені жұмысқа алыңыз деп, өзімді өзім ұсынғаным қалай болар екен деп те қоям. Бірақ мені кім ұсына қояды деп те ойлаймын. Іштей арпалысып жүрдім де, қой болмас, өстіп жүргенде басқа біреу өтіп кетер, не болғанда да тәуекел етейін, бұл қылығыма Шерағаң ренжіп жатса, ерсі қылығым үшін кешірім сұрармын, деп түйдім де Шерағаңа телефон соқтым. Хатшы қыз бірден қосты. Амандық-саулықтан кейін, «Шер-аға, сіз мені «Қазақ әдебиетіне» де, «Социалистік Қазақстанға» да шақырып едіңіз, бірақ үй жағдайын алға тартып бара алмап едім. Енді қате болса айып етпеңіз, өзімді өзім «Социалистік Қазақстанның» Маңғыстау облысындағы меншікті тілшілігіне ұсынып отырмын» дедім. Тігісін жатқызып, өте биязы, сыпайы-ақ сөйлеймін деп отыр ем, сөзім осындай доғалдау шықты. Шерағаң, бірақ «өзіңді өзің ұсынғаныңның ешқандай оқасы жоқ. Араға адам салғаннан гөрі осы дұрыс. Бірақ өзің білесің, бұл газет партиялық газет. Қатардағы күнделікті мақалаларды жазарсың, бірақ пленум, сессия дегендер болады. Оларды жазудың әбден қалыптасқан стилі болады. Сол қиын ғой» деді. «Шер-аға, мен облыстық газетте бөлім меңгерушісі болып жүргенде бас мақалалар жазғам» дедім. «Ә-ә, онда сен келіп, бұйрығыңды алып кет» деді. Таңғалып, отырдым да қалдым. Сенер-сенбесімді білмеймін. Өйткені бәрі дәл осылай қас пен көздің арасында шешіле қалады деп ойлағам жоқ. Ең болмаса, көрерміз, ақылдасармыз деген де, облыстық партия комитетінің пікірін білейік те деген жоқ. Келіп бұйрығыңды алып кет деді-ау. Қайтадан сұрауға ыңғайсыз. «Ойпырмай, ең болмаса арызыңды жаз, өмірбаяныңды толтыр деген де жоқ» деп таңғалам. Сонымен ертеңіне шұғыл түрде ұшаққа билет алып, Алматыға ұшып кеттім. Барсам, Шерағаң іссапармен кетіп қалыпты. Енді не істеймін деп аңтарылып тұр ем, қабылдау бөлмесіне Ержұман Смайыл кіріп келсін. Мені көріп, «Оу, Темірхан келдің бе, Шерағаң айтып кеткен, өткен бір күнді қойып өтінішіңді жаз да, мына қағазға өмірбаяныңды толтыр. Бұйрығың міне, мұны облыстық партия комитетінің бөлім меңгерушісі мен хатшысына көрсетерсің. Олар әлдене деп жатса бізге хабарлас, облыс басшыларымен Шерағаңның өзі сөйлеседі» деді. Ержұманда да көп сөз жоқ. Сонымен мен жарты сағаттың ішінде «Социалистік Қазақстанның» Маңғыстаудағы меншікті тілшісі болып шыға келдім.
Біреулер қартайғанда журналист болып жатырсың ба деп күлгендей де болды. Қайтейін, жұмыссыз қашанғы жүрем. Шығып жатқан кітап та, шыға қалса оған төлейтін қаламақы да шамалы. Ал мен ақшаға, қашанғыдай сұмдық зәрумін. Жақында тағы қарызданып қалдым. Ауылға барғанда! Оның үстіне мынадай дүрлігіп, не болары белгісіз астаң-кестең боп жатқан заманда, үйде бұғып отыра беру де ұят қой. Менің сол астаң-кестеңі шығып жатқан дүниенің ішінде жүруім керек.Тілшілікке барған тағы бір себебім, көкірегімде тірлік хақында, өмір жайында, уақыт туралы айтатын көп нәрсе бар сияқты. Олардың кейбіреулері жайшылықта айтылмай қала беретіндей. Ал тілшілік қызмет соларды айт деп міндеттейтіндей.
Сонымен менің өмірбаянымның тағы бір жаңа беті ашылды. Алдымен облыс басшыларына бардым. Төменірек қызметте отырғандары мені құп көргендей болды да, бөлім меңгерушісінен бастап ірірек лауазымдылары маған бұл қайдан шыға келді дегендей состия-состия қарады. Әрине өзімді олар жақсы біледі. Білгенде де бұрын облыстық газеттің қатардағы қызмет деңгейінде немесе биліктегілермен ешқандай қатысы жоқ, өз бетімен жүрген Жазушылар одағының облыстағы өкілі, кеңесшісі деп қана біледі. Ал енді сондай адамның аяқ астынан республикадағы ең беделді газет – атынан ат үркетін «Социалистік Қазақстан» газетінің облыстағы меншікті тілшісі бола қалғанын қалай түсінуге болады?!. Ойбай-ау, ол газет басқасын былай қойғанда Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитетінің органы ғой. Сонда қадірлі де жауапты органға қатардағы біреуді алып келіп, қонжита салғаны қалай? Мені олар дәл осылай қабылдады. Бірақ мен олардың қабағының астымен қарағандарына ыға қоймадым. Өйткені өзіме әбден сенімді едім.
Көп ұзамай «Социалистік Қазақстан» газетінің ішкі бетіне мені өздерінің Маңғыстау облысындағы меншікті тілші болып тағайындалғанымды айтып, «Обал мен сауап» деген көлемді мақаламды жариялады. Ол мақаланың мән-мағынасын Маңғыстау байлығын өрескел, өктем күшпен игерілгенінің зардабы туралы дәлел-дәйектерімді келтіріп жазғанмын.
Естіп жаттым, ондағы ойларым баз біреулердің қитығына тисе де, елге ұнаған сияқты. Тіпті ту-у Алматыдан атағы таудай академик Зейнолла Қабдолов телефон соғып, «Ал Темірхан, айналайын «Социалистік Қазақстанға» меншікті тілші болғаның құтты болсын. Алғашқы мақалаңды демалыс үйінде жатқан біраз ағаларың, ішінде Әбіш те бар, оқып қатты қуанып қалдық. Нағыз бүгінгі заманның тілшісі болайын деп тұр екенсің. Бірақ ақындықты да ұмытып кетпе» деп алып, тағы да менің көңілімді көтеретін қолпаш сөздер (оны басқа-басқа Зекең қатырады ғой) төпелеп, төгіп-төгіп жіберді. Мен кәдімгідей желпініп қалдым.
Тілші деген тек көлемді, іргелі мақалаларды ғана емес, күнделікті өмірде не болып жатқан үлкенді-кішілі оқиғаларды да, бүгін бар да ертең жоқ шағын хабарларды да толассыз жіберіп отыру керек. Айналаңдағы тіршілікпен біте қайнасып кетпесең, жұмысың әп-сәтте көмескіленіп қалады. Өйткені «Социалистік Қазақстанды» ел де, билік орындары да, редакция боса болмасын қадағалап отыр. Солай бола тұра, ең алдымен елдің көкейінде жүрген мәселені көтерген жөн. Жұрттың тілегі мен өтінішін қалт жібермей құлақ түріп отырған да артықтық етпейді. Бір күні Алматыдан Маңғыстаудан сайланған Парламент депутаты Қайролла Ережепов телефон соқты. «Темірхан, дінсіз қоғам кезіндегі басшылардың Бекет атаға жасаған қысастығын білесің ғой. Қазір заман өзгеріп келеді. Сол кісі туралы бір мақала жазсаң қайтеді. Мүмкін жарияланып қалар», деді. Мен бірден құп көрдім.
Қайролланың Бекет атаға жасаған қысастығын білесің ғой дегені тап рас. Білгенде қалай? Ол кезде Бекет ата мазары тұрған тұтас Оғланды жері Ералиев ауданының аумағына кіретін. Бұдан біраз жыл бұрын сол ауданды Казаченко деген басқарып отырды да, Бекет атаның басына түнейтіндер, оған мінәжат ететіндер тіпті көбейіп бара жатыр деп, оның басындағы жұртшылық түнейтін үйді бульдозермен сырып тастамақ болған ғой. Бірақ бульдозер қайта-қайта бұзылып, ақырында жүргізуші әлденеден секем ап, қашып кетеді. Жартылай қираған үй қалады. Мұны естіген бүкіл Маңғыстау жұртшылығы қатты қапаланады. Менің ол кезде облыстық газетте істейтін кезім. Жұрттың бәрі наразы болды. Бірақ қолдан келер шара жоқ. Сондай бір кезде Алматыдан бір топ жазушылар келе қалды. Ішінде Фариза Оңғарсынова бар. Солардың келу құрметіне облыстық партия комитетінің залында кездесу болды. Үлкендер, лауазымдылар сөйлеп болғаннан кейін сөз Фаризаға берілді. Ол шақтап қана сөйледі де, сөзін, «ал енді сіздерді Алла тағала, сонан кейін Бекет атаның аруағы қолдасын, әумин» деп сөзін аяқтады. Отырғандар шетінен қып-қызыл коммунистер. Залда бір сәтке өлі тыныштық орнады да, кенеттен бәрі бір мезетте дуылдатып шапалақ соқты...
Ол оқиғаны, әрине, Қайролла да, мен де білем. Бекет ата туралы аңыздарды бір кісідей естігем.
Сонан кейін отыра қап «Жар бола гөр, Бекет ата» деген мақаланы шұғыл жаздым, редакцияға салып жібердім. Шап-шағын мақала. Лезде жарияланды. Ол мақала, басқа жерді қайдам, Маңғыстауда үлкен резонанс тудырды.
«Жар бола гөр, Бекет ата» деп аталатын ол мақала «Маңғыстау жұртшылығы көңіліне медеу, жанына қайрат күткен тұстарда Алладан кейін алдымен осы сөздерді айтады. Алланы ауызға алып, ата-баба аруағына сыйыну үшін діндар болу тіпті де міндетті емес. Ол, біле білсек, бесіктен беліміз шықпастан-ақ қанымызға қасиетті бір ұғым боп дарып, сүйегімізге сіңіп кеткен көңілге медет, рухқа тірек берер сөздік ғұрып», деп басталып, әулиенің қасиетін көрсететін аңызбен жалғасады.
Маңғыстау жұртшылығына бұл мақаланың әсері едәуір болды. Кездескен жұрт алғысын үйіп-төгіп жатты. Телефон қоңырауы тіпті көп болды. Әрине жұрттың ағыл-тегіл алғысына мен өзім де марқайып өсіп қалдым. Жұрттың көңілінен шыққанға не жетсін?!
Сол кезде газет бетіне шыққан «Радиация» деген мақалам үкімет деңгейіне дейін әңгіме болды. Маңғыстау жері де радиация зардабын тартып отырған жер ғой. Соған байланысты болса керек, осы тақырыпты қаузайтын Ақтауда шектеулі адамдар ғана қатысқан ғылыми конференция өтті. Мен республикалық газеттің тілшісі болған соң ба, әйтеуір ішке кіргізді. Үш-төрт адам ғана баяндама жасады. Бір баяндама маған қатты әсер етті. Фактілері нақты. Дәлел-дәйектері де шымыр, бірден ондыққа тиеді. Конференция аяқталған бойда әлгі азаматқа барып, өзімді таныстырып, куәлігімді көрсетіп баяндамасының көшірмесін сұрадым. «Өзіңіз байқап отырған шығарсыз, бұл конференция жартылай құпия конференция. Жалпы сіз бұл жерге қалай кіріп жүрсіз. Тілшілер кірмеу керек еді ғой. Бізге үкіметтен баяндамаларыңды жария етуге болмайды деп нұсқау берілген. Мен сізге қалай берем» деді. «Сіздің сөзіңіз маған қатты ұнады. Өзіңіз білесіз, қазір заман өзгеріп жатыр, бірақ үкіметтің өзгеруі қиын. Өйткені онда өткен заманның адамдары отыр. Ал сіздің айтқан пікірлер мен фактілерді жұрт білуі керек қой. Бұл заман – жариялылық заманы емес пе?» деп жатырмын. Ол жігіт шамалы ойланып тұрды да, «мә, алыңыз. Бірақ жұртқа менің қолымнан алдым деп айтпаңыз» деп баяндамасын қолыма ұстатты. Оның тез көне қойғанына не итермеледі, білмедім. Әрине ол менің сөзіме илана қойды деп ойламаймын. Бәлкім, бұл әрекет «ел алдындағы борышым» деген өзінің ішкі иланымы болса керек.
Ол мақаламда Семей полигонынан басқа Қазақстан аумағында 20 жарылыс болыпты. Ол жарылыстардың бәрін өздерінің кодтық атауларымен тізіп тұрып көрсеткем. Бұл мақаламды жазып болған бойда, тіке Шерағаңның өзімен хабарласып, әлгі жігіттің аты-жөнін айтуға болмайтынын айттым. Шерағаң мақалаңды жібер, алдымен көрейік деді. Мақала қолдарына тиген бойда жарқ етіп шыға келді. Үкімет тарапынан құпия мәліметтерді неге жариялайсыңдар, оны қайдан алдыңдар деп редакцияны біраз қыспаққа алған көрінеді. Бірақ ондай дөңайбатты көп көрген Шерағаң қыңбапты.
Ол жарылыстардың елге, жерге келтірген зардаптары да нақты айтылған болатын. Шерағамның өзі қалқан боп тұрғаннан кейін маған ешкім ештеңе деген жоқ.
Сондай-ақ мен «Үш жүз алпыс екі әулиелі Маңғыстау», «Санадағы ұлттық рух», «Үстірттегі үрей», «Шыңыраулар», «Ат қайғысын кім ашар», тағы басқа да мақалаларыммен жұртшылыққа кеңінен танымал болдым.
Мен ылғи айтып жүрем, мені асыраған өлең емес, мені асыраған журналистика деп. Журналистік жұмыс мені тек материалдық жағынан ғана асырап қойған жоқ, рухани да байытты. Одан менің алғаным көп.
Бір сөзбен айтқанда «Егемен Қазақстан» мен үшін үлкен мектеп болды. Бүгінгі таңда мерейтойын атап өтіп жатқан «Егемен Қазақстанға» айтар алғысым шексіз. Жасай бер, «Егемен!».
Темірхан МЕДЕТБЕК,
ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
