Соғыстан соңғы сойқандар

Сенбі, 17 қараша 2012 7:43

Айтулы ғалым, техника ғылымдарының докторы, профессор, РҒА-ныңмүше-корреспонденті Абай Тұрсынов Мәскеу қаласындағы жоғары оқуорындарында дәріс берді. Сонда үйленді, бала-шағалы болды. Біразжыл бұрын Алматыға қоныс аударып, зейнетте болса да, ғылымсаласында әлі де еңбек етуде. Туып-өскен жері Ташкенттің іргесіндегі кілқазақтар мекендеген (кейін «Жаңа жол» ауданы атанған) Қауыншыауылы. 

Сенбі, 17 қараша 2012 7:43

Айтулы ғалым, техника ғылымдарының докторы, профессор, РҒА-ныңмүше-корреспонденті Абай Тұрсынов Мәскеу қаласындағы жоғары оқуорындарында дәріс берді. Сонда үйленді, бала-шағалы болды. Біразжыл бұрын Алматыға қоныс аударып, зейнетте болса да, ғылымсаласында әлі де еңбек етуде. Туып-өскен жері Ташкенттің іргесіндегі кілқазақтар мекендеген (кейін «Жаңа жол» ауданы атанған) Қауыншыауылы.  Балалық шағы соғыспен тұспа-тұс келген Абай сол шақтардағыалапат ауыртпалықтар мен басқа да көрген-білген, бастан өткенмашақаттарын орыс тілінде хатқа түсіріп жүреді, ауызекі де баяндайды.Төмендегі кісі өлтіру, тонау, қарақшылық, қыр қазақтарының кек қайтарутәсілдерін баяндайтын өзі куә болған, қоспасыз әңгімелер солардың бірпарасы.

– Біреу біліп, біреу білмейтін бір ақиқат бар, – дейді қазір жасы жетпістің ортасынан асқан Әбе­кең. – Өткен ғасырдағы Қа­зан төң­керісіне дейін бүгінгідей Қазақ­стан, Өзбекстан дегендей қатып қалған қасаң атаулар бол­маған. Болса да, сирек айтылады екен. Мәселен, осы күнгі Ташкент облысына қарасты ай­мақ­тар­да сан жағынан қазақтар басым болатын да, өздерін сол жердің туды-бітті адамдары деп санайтын. Басқадай ой қапер­леріне кірмейтін (аталмыш об­лыс­та қазір де 500 мыңнан астам қазақ бар). Отырықшы қа­уым­ның көбі ауқат­ты, бай, бақуатты еді.

Жасырары жоқ, менің әкем, оның ата-бабалары да мыңғыр­ған малы бар, атақты байлар-тын. Сондықтан, үрім-бұтағы­мыз­дың көбі заман өзгерген соң ұстал­ғаны ұсталып, жер аударылып, атылғаны атылып, бас сау­ғалаған базбіреулері қашып-пы­сып ғұмыр кешті. Қызылдар ату­ға алып бара жатқанда жен­дет­терді жайратып, аман құтыл­ған өз әкем Тәжік­станға асыпты. Мен сонда тудым. Бұқара, Са­мар­қанда медресе бі­тіріп, Петербургте техникалық бі­лім алған көкірегі ояу, көзі ашық әкем Әбдірахман бес тіл  біл­геннің арқасында Тәжікстандағы алыс заставада үш жыл бастық болып та істеді (көрдіңіз бе, тағ­дыр кеңестердің қас жауын енді, оны амалсыз қорғауға мәжбүр етке­нін). Бірақ, өле өлгенше Кеңес өкіметін жек көрді.

1941 жылы мамыр айының соңында Тәжікстаннан Алматыға көшіп келдік. Мұнда әкеме жа­ма­ғайын туыс, анаммен қарын бөле, белгілі әнші Жамал Омарова тұ­ратын. Жамал апатай мен күйеуі Есей жездем бізді құшақ­тарын жая қарсы алды. Үш ай бірге тұрып, онан соң Есей жездем директор болып істейтін Ботаника бағына орнықтық. Бұл жерден Есей жездем  әке-шеше­ме жұмыс, баспана берді. Айтып қояйын, Жамал Омарова апатайым да алпауыт байлардың тұқы­мынан еді. Берлинде жоғары тех­никалық білім алған әкесі Омар кеңестік қоғам орнаған жылдары Алашорда пар­тиясының оңтүс­тіктегі же­текшісі ретінде А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, т.б. қайраткерлер­мен таныс-біліс бол­ды. 1937 жылы репрес­сияға ілінді. Әкесі үшін Жамал апа­тайдың қалай қуғын-сүргінге түс­пегені бір құдайға аян.

Мейлі, негізгі айтарыма ке­ле­йін. Кеңестік дәуірді қанша мақ­таса да, біз де, басқалар да (түгел демеймін) ішер тамақ, киер ки­ім­ге жарымай, кемтарлық, азаптан арыла алмадық емес пе? Жамал апатай мен күйеуі, өз әкем бар­лы­ғы майданға алынған соң, анам, әжем, екі інім, бір қа­рын­дасым бәріміз ежелгі атаме­кені­міз – Қа­уыншыға көшіп бардық. Ол жерден кет­кенімізге жиырма жылға жуықтаса да, көз көрген ағайын­дар көмек­тесіп, ілдалда­лап тұрып жаттық.

1945 жылы әкем аман-сау орал­­ды. Бірақ, елді аштық жай­лаған сол кездерде құрттай құ­жы­наған ұры-қары, баспашылар жұрт­­­тың зықы­сын шығарып, зор­лық-зомбылық, тонау, кісі өлтіру белең алды. Міне, мен өз басым сондай сойқанның үше­уіне куә болдым. Алғашқы­сын­да, алдын-ала түсімде аян берген періш­телер қорғап, бір өлімнен аман қалдым. Жай-жапсары былай. Сол шақ­тағы тіршілік-ты­нысты нақ­­ты елес­­тету үшін кеңі­рек айтайын.

Біз аудан орталығында тұра­мыз. Бұл жерден Ташкентке ша­ғын жолаушы пойызы жүреді. Бір күні үйімізге (бұрын Жабытай ауылы деп аталатын) Каганович колхозының бастығы «тұл­пар­дай кекілі бар, қамыс құлақ» айғырға мініп келді де, атты біздің үйде қалдырып, өзі бір шаруам бар, екі күннен кейін келемін деп пойызбен Ташкентке кетті. Кешкілік жұмыстан келіп, атты көрген әкем­нің өңі қашып, ары-бері адымдап, қатты мазасызданды. «Әттеген-ай, енді мұ­ны қарақшы­лар түнге қарай көк­тей басып келіп, алып кетеді. Ал, біз өмір­бақи құнын төлейтін боламыз. Егер тірі қалсақ. Жоқ, балам, қазір атқа мін де, Каганович колхозының қорасына апар. Сонда тұрса, ат иесіне де, бізге де жақсы, онда қарулы күзетшілер бар, қауіпсіз болады. Тұр, кәне, кідірме», – деп бір-ақ кесті. Әке­нің сөзі заң, жал-құйрығы төгіл­ген, арқыраған айғырға міндім де, он шақырым жердегі кол­хозға бет алдым. Екі аралықтағы жол бойында ел жоқ, сыбай-салтаң жүру қауіпті. Сондықтан, базардан қайт­қан жаяу-жалпылы, бірлі-жа­рым есек мінген адам­дарға ілесіп, асықпай келе жаттым. Адамдар қарасы бір­қауым.

Шоралысыйға жеткенде алда келе жатқан адамдар аяқ астынан бүйі тигендей дүрлікті де кетті. Енді байқадым, сайдағы қамыс арасынан қапылыста шыға келіп, базаршыларды тонауға кіріскен қарақшылар үш-төрт бозбаланы жығып салды да, қалғандарын ұрып-соға бастады.

Айқай-шу, жылап-сықтау. Ме­­нің жаныма жетіп келген, үс­тінде ала шапаны бар, басына қазандай сәлде ораған жаяу қа­рақшының бірі жүгенді ұстай алып: «Үка­жан! Аттан түс!» – деді жұмсақ үнмен.

Қарақшының бетіне қараған бойда төбе шашым тік тұрып, тұла бойым дірілдеп қоя берді. Менің алдымда кәдімгі күнде көріп жүретін өзіміздің учас­келік милиционер тұрған-ды. Тек ол бұл жолы баспашылар кейпінде. Шымқай қара бетінде оймыш-оймыш шешек дағы бар, отыздар шамасында. Қателесуім мүмкін емес.

Қас пен көздің арасында нар­тәуекелге қалай барғанымды қай­­дам, қарақшының жүген ұс­таған қолынан қамшымен бір салдым да, атқа қамшы басып, сытылып шыға бердім. Жүйрік ат жазық даламен құстай ұшты. Құламау үшін ердің басынан қос қолым­мен мық­тап ұстап, тебіне түсе­мін. Соңым­нан атылған мыл­­тық оғы құлақ тұсымнан бір-екі рет ысқырып өткені болмаса, бәлен­дей ештеңе болған жоқ. Сәт санап ұзай бердім. Енді мені ешқандай оқ қуып жете алмастай еді.

Әйтсе де, олар мені қолға тү­сіру үшін тырысып бақты. Бірақ, дегендеріне жете алмады. Кол­хозға таяғанда егістік алқаптар­дан ешкім көрінбеді. Сондықтан, кеңсе алдына жете бере айқай салдым: «Шоралысайда тонап жатыр. Аттан! Аттан!» – деп.

Атты колхоз бастығының ту­ған інісіне тапсырдым. Ол мені талдың көлеңкесіне салған жұм­сақ көрпешеге отырғызып, бір кесе салқын көк шай берді. Бұл екі арада тез жиналған қарулы ересектер трактордың тірке­месіне отыра сала, Шоралысайға қарай жөңкілді, соңдарынан аттарына міне сала мылтық асын­ған жас жігіттер аттанды.

Көп ұзамай жаныма осы ауылда тұратын Мақан нағашым, Мертай, Дүйсенбек ақсақалдар келіп: «Құлжан ұрпағы! Батыр­дың аруа­ғы сақтаған ғой!» деп қауқыл­дасып жатты. Кейіннен әкем, ол шынында да солай деді. Түсіме жебеуші періште кіргенін айтқа­нымда: «Әне, көрдің бе, Аллаға тәубе!» деп одан сайын арқа­ланды. Өзім де әлі күнге солай ойлаймын, аруаққа сенемін. Өмір­­­лік тәжі­ри­белері мол ақса­қалдар (сауатсыз болса да) дұрыс пайымдайды: аруақ – ата-бабалар рухы.  Оны ардақтау, ұмыт­пау керек.

Мақан нағашым мені үйіне алып барып, асты-үстіме түсіп мәпеледі. Көрші-қолаңдар жиналып, неше түрлі сұрақтар беріп жатты. Кешке Шоралысайға кеткен адамдардың дерегін білдік. Көмекке аттанғандар жеткенде, қарақшыларды ашынған колхоз­шылардың өздері-ақ екеуін өлті­ріп, үшеуін өлімші етіп қуып жіберіпті. Өлген екеудің бірі – ме­нің атымды тартып алмақ бол­ған милиционер екен. Қара құсқа тиген соққыдан мерт болыпты.

Ертеңіне үйге бардым. Әкем бірнеше күн бойы ешқайда жі­бер­меді, тысқа шығармады, бол­ған жай туралы ешкімге тісіңнен шығарма, егер өлген милиционер баспашылардың жансызы болса, онда бұл жерде басқа да сондай біреулер жүруі мүмкін деді. Ба­зар­лауға келіп, біздің қораға есе­гін қалдыратын Мақан ағама да соны айтты…

Әйтсе де, баспашылардың әре­кеті бәсеңсу орнына, одан әрі өршіген үстіне өрши берді. 1946 жылы май мерекесінен кейін біз тұратын Жаңа жолдың (әрі аудан орталығы) көшеле­рінде пайда бол­ған төрт бірдей Кеңес Ода­ғының Батыры әртүрлі кәсіп­орын, мекеме, мектептерде кездесулерге қатысып, соғыста жа­саған «ер­ліктері» хақында айтып жүрді. Олардың бірімен мен көзбе-көз ұшырасып, неше қилы сұрақтар жаудырып, қайда барса соңынан қалмай ілестім де жүр­дім. Бірде қант зауытының жаз­ғы кинотеатрында өткен кезекті кездесуден кейін әлгі «батыр» мені оңаша жерге шақырып алып «бұдан былай маған жолама, егер тағы бір рет көрсем, жа­ныңды жаһаннамға жіберемін» деп құла­ғымды бұрап-бұрап жіберді. Жаным шыға шың­ғы­рып, азар құтылдым.

Бірнеше күннен кейін қалада әлдебір қаскүнемдер соғыстан қайтып келе жатқан төрт батырды өлтіріп, барша құжаттары мен киім-кешегін тонап алыпты деген лақап тарады (әрине, әр­қайсысы әр жерде тонаған болуы да мүмкін).  Соның ізінше бізге келген «батырлар» да қараларын батырды. Жарты  жылдан кейін ұсталып, ату жазасына кесілген олар туралы мәліметті газеттен оқыдық. «Сауап болыпты, – дес­ті қалың қауым. – Қан жібер­мейді? Өздеріне сол керек, иттерге ит өлімі лайық».

Ол шақта Кеңес өкіметінің түкпір-түкпірінен жер ауып кел­гендердің лаңы да аз емес-ті. Амал қанша, бәріне көнді, төзді, сабыр сақтады. Шыдамның да шегі бар дегендей, халықтың еш­теңеге қарамай бұрқ еткелі тұр­ған ашу-ызасына тосқауыл қой­ған іспетті болған мына бір оқи­ғаны да айта кеткенді жөн санаймын.

Мен әр жексенбі сайын базарда сататын мөп-мөлдір әрі тас­­тай суық бұлақ суынан тү­сетін азын-аулақ қаржыға оқу­лық, түс­ті қалам, дәптер, сиясауыт се­кілді керек-жарақтар алатынмын. Әлгі бір баспашы атымды тартып ала жаздаған оқиға­дан кейін бір ай шамасы базарға бармай кеткен болатынмын. Жағ­дай біршама түзелді-ау дегенде ба­зарға қайта шықтым. Бұл жолы суды әкем жасап берген шағын орындықта, таза жерде отырып сатамын. Шешем ше­лектің сыртын ақ дәкемен орап қойған. Шілденің ыстығын­да су шақ келмейді. Екі көмекшім кезек-кезек таситын салқын су әп-сәтте сарқылады.

Сол бір қарғыс атқыр күні суды үлкен базардың сабан базар деп аталатын бөлігінде сатып тұрдым. Мұнда келетіндер не­гізінен Қы­зылқұмды мекен­дей­тін дала қа­зақтары. Шетінен мәрт, жомарт, әкел­­ген айран, сүт, май, сүзбе, қатық­тарын саудаласпай, бол­машы ақ­шаға бере салады. Жұрт оларды «қаңлылар» деп те атайды.

Әне, сол сабан базарға – мен айтқалы отырған – қайғылы оқиға болатын күні таңертеңмен ат арба­ға бау-бау жоңышқа, құрт, май, сүзбе, қатық тиеген қартаң адам келді. Жанында он алты-он жеті жастағы ұлы бар. Қасы-көзі қиыл­ған, сымбатты да келбетті, мұрты енді-енді тебіндей баста­ған, дембелше келген жасөспі­рім. Киімі сәнді. Ашық дауысы қоңы­раудай сылдырайды. Әке мен баланың сау­дасы бірден қызып сала берді. Екі езуі екі құлағына жеткен қартаң адам жоңышқадан түскен ақшаны қалтасына салуға әрең үлгереді. Құрт сатып тұрған баласы да риза, көңілді.

Осы мезгілде Ниязбаш қыс­тағында тұратын бір топ бұзақы жастар баса-көктеп базарға кіріп келді де, әдеттегідей, сатушы­ларға жағалай тиісіп, бірінің бас киімін лақтырып, бірінің тауарын шашып, теуіп, ақшасын тартып алып, қыз-келіншектерге өк­те­мсіп, ойларына келгенін істей бастады. Әзірге ешкімнен беті қайтып көрмеген содырлар бұған дейін де көптігін малданып, барынша еркінсіп алған-ды.

Олар кенет жасөспірім қазақ­тың жанына барып, жартылай сатылған бір дорба құртты әй-шәй жоқ ала жөнелді. Бұған шыдамаған жас жігіт соңда­ры­нан барып, дорбаны қайтаруды талап етті. Сол-ақ екен, қоршап алған қорқаулар оны алып ұрып жерге жатқызды да, біреуі өткір пы­шақпен кеңірдектен орып жібер­ді. Қан бұрқырай атылды. Қыр-қыр еткен жасөспірім жігіт әп-сәтте жан тапсырды. Алға­шында ешкім ештеңе байқай да алған жоқ. Жігіттің әкесі де, мен де не болғанын білмедік. Артынан белгілі болды. Ойбайын салған қартаң қазақ ботадай боздап қоя берді. Қанішерлер тұс-тұсқа бытырап ғайып болды. Қартаң қазақ пен айналадағы әйелдердің зар­лаған үні осы күн­ге дейін құлағымнан кетпейді.

Бастапқыда ес-түсінен айы­рыл­­­­ғандай болған қартаң қазақ есін тез жинап, баласының мәйі­тін арбаға салды да, қанішер­лерді қарғап-сілеп, базардан шы­ғып жүре берді. Онымен бірге басқа дала қазақтары да аттанды. Бұ­дан кейін базарда береке бол­ған жоқ. Жұрт тез тарап кетті. Мен де үйге қайттым. Аулада осы оқи­ға жайлы құлағдар бол­ған қазағы, орысы, татар, өзбегі аралас біраз адам отыр екен. Олар менен сұрады: «Төбелес болды ма?» – деп. «Болған жоқ. Қазақ жігіт дорбаны беріңдер деп қол созып еді, аналар қор­шап алды да, жығып салып бауыздап тастады», – дедім. «Қазақ­тардан еш­­кім болыспады ма? «Ешкім болысқан жоқ. Тіпті, жі­гіттің әкесі де орнынан тұра алмай, дел-сал боп отырып қал­ды». «Бұза­қылардың бі­реу-міре­уі ұс­талды ма?». «Ұстал­ған жоқ». «Бұза­қылар қанша адам?». «Біл­мей­мін,  оннан аспаса, кем емес».

Олар маған басқадай сұрақ берген жоқ. Шекелерін қолымен сүйеген ақсақалдар ақырын ғана қозғалақтап қойып, үнсіз отыр.

Бұл оқиғадан күллі қала ішін тартып, бұрын-соңды байқалма­ған ауыр тыныштық орнады. Бұрынғыдай бір-бірімен ұрсу, керісу, жанжалдасу да жоқ. Балалар көшеде ойнамайды, базарға бармайды. Қала үстінде ажал көлеңкесі қалқып жүргендей.

Бұған дейін біздің үймен ара­лас-құралас өзбек көршілері­міз­дің бірі – Усман-аканың бала-шағасы ертелі-кеш бұрынғыдай келе бермейді. Келмек түгіл, үйлерінен аттап шықпайды. Анда-санда Усман-аканың әйелі түн жамылып келіп, анаммен әлдене жөнінде сыбырлап сөйлеседі де, кетіп қалады.

Шамамен, арада екі айдай уақыт өткенде қалада аса қатал, мейлінше жосықсыз, тағы бір жантүршігерлік қайғылы оқиға орын алды. Оған дейін базарда алба-жұлба киініп, үсті-басына темір-терсектен жасалған неше түрлі арзан сылдырмақ таққан әлдебір бақсы қазақ пайда бол­ған-ды. Басында сақал-мұртсыз сарғыш өңін қалқалап тұратын құмыра-қалпақ. Қолында қайыр-садақа салатын темір тостақ. Кү­ніне әлденеше рет ақырып-өкі­ріп, қилы-қилы дыбыс шы­ғарып, ала­сұра билейді, селкіл­дейді, қал­тылдайды, дірілдейді. Қала­ған­дарға алдағы тағдырын болжап, біреулерді емдеген болады. Онан соң ара-тұра тал кө­лең­кесіндегі шаңы шыққан қара жер­де өткен-кеткен адамдарға тесіле қарап жатып дамылдайды, ты­нығады. Онан соң тағы «жынданады». Қайыр сұрайды.

Базарда біраз күн болған соң, бақсы ауыл-ауылды аралап, онда да қайыршылық жасайды. Заттай алуға есегім жоқ деп, тек ақша сұрайды. Бірнеше күн қатарынан Ниязбаш қышлағында да болып, шайханада түнеп жүреді. Өңешін жырта дарылдап айтатын өсиет, көріпкелдік сөздермен халықтың көңілін аулайды. Сөйтіп жүріп, кенет ғайып болады. Аты-жөні кім, қайдан келіп, қайда кеткенін еш­кім білмейді. Осы жайлы айт­қанымда әкем мырс етті де, теріс айналып кетті.

Бір күні түн ортасына таман жұрттың бәрі шырт ұйқыда жатқанда Ниязбаш қышлағына жүз қаралы атты адам келіп кі­реді. Аттардың тұяғына киіз қап­талғандықтан, тырс еткен дыбыс білінбейді де, естілмейді де. Бір­неше топқа бөлінген аттылар алдын-ала белгіленген үйлерге үн-түнсіз кіріп барып, аулада құ­рыл­ған масахана ішінде қаннен-қаперсіз ұйықтап жатқан кемпір-шал, еркек-әйел, бесіктегі сәби­лерге дейін түгел қырып салады. Қырып салады да, келген іздері­мен жымдарын білдірмей, қыш­лақтан шығып кетеді. Ешкім еш­теңе сезбейді, иттер де үрмейді. Қаннен-қаперсіз ауыл адамдары бұл жайды ертеңіне бір-ақ біле­ді. Сол түні алдын-ала ен-таңба салынып, баласы қанды оқиғаға қатысқан 16 отбасы түгел опат болады. Осылай деп Әли баба­мыздың  қызы Дариға әпкеме үйленген, тергеуші боп істейтін Әуелбек жездем айтты.

Осы оқиғадан кейін ел іші өз-өзінен тынышталып, ұры-қары­лар жоғалып, әркім өз жөнімен, аяғын аңдап басып жүретін болды. Зорлық-зомбылық, сотқар­лық, бұзақылық күрт тыйылды.

Жазып алған

Зәкір АСАБАЕВ.

АЛМАТЫ.