Экологияны қорғауды Еуропадан үйрену керек

Үнемдеудегі үрдіс

Дүниежүзілік банк сарапшылары келтірген мәліметке құлақ ассақ, 2050 жылға қарай әлемде автокөліктер саны 2 есе көбейеді. Алдағы 30 жылда кем де­ген­де 1,2 миллиард көлік сатылады деген жоспар бар. Әлемде темір тұлпарға сұра­ныстың артуы онсыз да күрделі экологиялық мәселені одан сайын ушық­тыратыны сөзсіз. Таза ауамен тыныстап, саламатты өмір салтын ұстануды 20-30 жыл  бұрын жоспарлайтын Еуропа елдері көлік көбейген кезде қоршаған ортаны қорғау ісін қалай шешпек?

Көп шығынды қажет етпейтін көлемі шағын көліктерге еуропалықтардың үйір­сек келетіні біз үшін таңсық көрі­неді. Тоқымдай жерді тиімді пайдаланатын еуропалықтар түйедей көлікке құ­мартпайтыны түсінікті. Десе де, ша­ғын машиналарға сұраныстың жоғары бо­луына әсер етіп отырған басқа да бірнеше фактор бар. Біріншіден, Еуро­паның көптеген елдерінде автомобиль салығы тікелей ауаға тарайтын зиянды қалдықтар мен қозғалтқыш көлеміне бай­ланысты белгіленеді. Екіншіден, жанар-жағармай құны біздің елмен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Оның үстіне Еуропа елдерінің барлығында дер­лік автожолдар оқтаудай түзу, тақ­тайдай тегіс. Яғни, жолда шағын кө­лікке ешқандай кедергі туындамайды. Бұған қоса Еуропа елдерінде көлік тұ­рағы жүргізушілердің қалтасына ай­тарлықтай салмақ салады. Париж бен Римның тар жолдарында джиппен жү­рудің қолайсыздығын айтпағанда, кө­лік тұрағы үшін төленетін қаражат та ас­пандап тұр. Мұндай жағдайда, әрине шы­ғыны аз шағын автокөліктерден ар­тығы жоқ екенін еуропалықтар мойындайды.

Ал біздегі жағдай сәл басқашалау.

Менің білуімше, қазақстандықтар тара­пынан іші кең машиналарға сұраныс та, қызығушылық та жоғары. Себебі ел­дің аумағы үлкен, қалалар мен елді мекен­дер бір-бірінен шалғай орналасқан. Оның үстіне республикалық маңызы бар жолдардың басым бөлігі шағын авто­көліктердің жүруіне арналмаған. Ойқы-шойқы жолдардан өтуге, әрине салмағы ауыр, жолға шыдас беретін көлік қажет. Елдің солтүстік өңірлерінде ауа райы қа­тал, қатты жел, борандар көп соғады. Шағын көліктердің аязды, боранды күн­дері оталуы қиындайтыны, қақаған қыс­қа шыдас бермейтіні тағы бар, – дейді WECOOP жобалау топтамасының жетекшісі Валтс Вилнитис.

Еуроодақтың кейінгі жылдары қолға алған бастамаларының бірі – Еуропадағы ескі көліктерден құтылу үдерісі. Өйт­кені ескірген автомобильдердің ауаны ластау деңгейі де жоғары. Сол үшін Гер­манияда қолданылғанына екі-үш жыл болған машиналарды Еуропаның өз­ге елдеріне жібереді де, ондағы ескі көлік­тер Орталық Азиядағы елдерге сатылады. Өзбекстан автокөлік сұранысын өзі қамтамасыз етіп отырғандықтан, батыстан келетін көліктерге аса құлықты емес. Ал Қырғызстан мен Қазақстанның халқы Еуропадағы «жасы» 10 жылға жуық­таған көлікті қуана сатып алады. Себебі бағасы да, сапасы да салыстыр­малы түрде жақсы. Еуропалықтар өзде­рінде өндірілген көліктерді ғана қолда­натынын ескерсек, Еуроодақ басшы­лығы жыл сайын машина шығаратын компанияларға талапты күшейтіп, эко­ло­гиялық таза көліктерді көбейтуге ба­сым­дық беріп отыр.

Сарапшының айтуынша, Нидер­ланд, Дания сынды елдерде бүгінде шағын автокөлігі барлардың өзі сирей бастапты. Себеп – халықтың үнемдеуге машықтанғаны, өзіне қолайлы өмір сү­руге көшкені. Олар қоғамдық көлікпен жү­руді, көлікті каршерингте жалға алуды дағдыға айналдыру арқылы экология мәселесін шешуге атсалысқанды, бұл істе де басқалардан озық тұруды жөн са­найды.

– Соңғы 5 жылда адамдардың көлік­терден жаппай бас тарта бастағаны бай­қа­лады. Қала тұрғындарының жүріс-тұ­рысын жеңілдететін арнайы жүйе құ­рылып, алысқа барудың қажеті азайды. Көптеген нысандар таяқ тастам жер­ге салынған. Мысалы, жұмыс орнына, балалардың балабақшасы мен мектептеріне жаяу барып келетіндей жағдай жасалған, – дейді В.Вилнитис. Яғни, бүгінгі біздің жағдайымыздағыдай емханаға бару үшін бірнеше шақырым жүру міндетті емес. Соңғы 30-40 жыл­да батыста жүргізілген ауқымды бастама­лардың бірі – халықты автокөліктерден қоғам­дық көлікке ауыстыру болса, бұл мақ­сатта шаруаның жартысы орындалды деуге болады.

Германия – қоқыс экспорттайтын ел

Қоқысты іріктеуді игере алмай жат­қан мемлекеттердің көш басында дамушы елдер тұр. Мұның түрлі себебі бар – тұрмыс қалдықтарын өңдейтін техно­логияның жолға қойылмауы, қа­жетті ресурстардың тапшылығы, күн­делікті шығатын қалдықтың тым көптігі, адамдардың қоқыстан келетін залалдың, экологияға тигізетін зиянын толық се­зінбеуі... Күнделікті қоқыс жәшігіне па­кеттерге салынған тамақ қалдықтары, қағаз, пластик араласып толассыз төгіліп жатады. Ал Батыс елдері қоқыстан қал­ған қалдықты қайта өңдеу арқылы табыс тауып, экологияны тазартуды назардан тыс қалдырмағанын көреміз.

Қоқысты сұрыптаудың озық үл­гісі ретінде Германияны атауға бола­ды. Бұл жүйені немістер ертеден қолда­нысқа енгізіп, темірдей тәртіп орнауы үшін заң аясында барлығын екшеп қой­­ған. Десе де, барлығы бірден бола қоймағаны түсінікті. Германияда соңғы 30 жылда «тұтыну дәуірі» белең алып, бір адам шығаратын қоқыс жылына 120-дан 500 килоға жетіпті. Соның сал­дарынан қоқыс тастайтын орын қал­май, полигон маңайында тұратын адам­дар денсаулығына алаңдауға тура келген. Қаншама экологиялық на­ра­­зылықтар мен сәтсіз жобаларды бас­­тан өткерген олар араға жылдар салып жүйелі жұмыс жүргізе бастады. Еуропа елдерінің аумағы шағын бол­ғандықтан бір мемлекеттің басына туған экологиялық келеңсіздік екінші елге де тиеді. Сондықтан көрші елдер бір-біріне ыңғайсыздық тудырмас үшін өз­­дері өмір сүріп отырған ортаға аса жауапкершілікпен қарайды.

Эколог В.Вилнитистің айтуынша, қоқыс қалдықтарын тұрмыстық жағ­­дай­да сұрыптауға машықтануға кем­ дегенде 10 жылға жуық уақыт кете­­ді. Латвия тұрғындары қоқысты түр­лі контейнерлерге салуға әу баста құ­лық танытпағанымен, кейін түсіндіру жұ­мыстарының нәтижесінде шыны, плас­тика, қағаз қалдықтарын бөліп тастау­ды әдетке айналдыра бастаған. 2000 жыл­дары басталған бұл бастама қазіргі таңда үйреншікті үрдіске айналыпты. Балабақшадан бастап, мектеп, ЖОО-да да тиісті түсіндіру жұмыстары тұрақты жүр­гізіліп отырған. Әрбір бүлдіршін сұрыптаудың экология үшін маңызды екенін жастайынан құлағына сіңіріп өседі. Қалдықты сұрыптау Германия тұрғындарына қиындық туғызбас үшін түрлі-түсті қоқыс жәшіктері қойылған. Мысалы, сары түсті контейнерге плас­тикалық заттар, сұр немесе қоңыр түс­ті жәшіктерге (аймақтарға байланысты) тамақ қалдықтары, қағаз және кар­тон қалдықтарына көк түсті жәшік қойылады, ал қара түсті контейнерлерге өңдеуге жарамсыз заттар, яғни таспалар, резина, гигиеналық сүлгілер салынған. Немістер ескі киім-кешектерін арнайы жәшіктерге салып кетеді. Оны мұқ­таж жандарға, тіпті дамушы елдерге жі­береді. Үйдегі қажетсіз жиһаздар мен техника құралдарын бірден қоқысқа тастай салуға болмайды. Оның да реті ойластырылған. Арнайы кесте бо­йын­ша автокөліктер қаланы аралап жү­ріп, осы тәріздес заттарды тиеп алып ке­теді де, оны өңдейтін орындарға жі­береді. Қалдықтарды сұрыптап қана қой­май іске жарату да жан-жақты ой­ла­стырылған. Мысалы, сары түсті жә­шіктегі қалдықтар, яғни пластикалар Қы­тайға экспортталады. Германия плас­тикалық қалдықтар экспорты бойынша әлемде көшбасшы мемлекет ретінде де танылғанын ескерсек, әрбір жәшіктегі қалдықтан ең кемінде өртеу арқылы газ алып отыратындай жүйе жұмыс істейді.

Германияда қоқыстың үштен екісі қайта өңдеуден өткендіктен, қолданылған тұрмыстық қалдық қайтып іске жарайды. Тіпті әлемдік деңгейде проблемаға айналған пластикалық қалдықтың жартысына жуығы өңделіп отыр. Қоқыс қалдықтарын кәдеге жарату бойынша Еуропада Германияның көшбасшы атануының тағы бір дәлелі – елдегі 45 млн тоннаға жуық қалдық арнайы зауыттарда сұрыпталып, өңделіп, кейін жаппай өртенеді. Одан әрі зауыттардағы газ турбиналары электр энергиясын өн­діреді. Бұдан басқа, жағу кезінде пайда болатын газдар тазалаудан кейін жылыту үшін қолданылады. Бір ғана мысал, Гер­маниядағы REMONDIS компаниясына қарасты Кельндегі Vereinigte Ville полигоны 1960 жылдан бері жұмыс істейді. Бірте-бірте Германия билігі полигонға шығаруға болатын қалдықтардың түр­лерін заңды түрде шектеп келеді. Мы­салы, сұйық, органикалық немесе өң­делетін қалдықтарды әкелуге болмайды. Қазір Кельн полигонына қоқыс жа­ғудан қалған шлактар мен күл ғана жеткізіледі. Олардың жартысы көмілсе, жартысын жол салуға пайдаланады. 26 млн текше метр қоқыс алаңынан жы­лына 11 млн текше метр газ жиналып, 3 мегаватт электр энергиясы өн­діріліп, бұл қуат полигонның өзін, су өң­деу стансасын, сондай-ақ жақын маң­дағы елді мекендердегі 6 мың үйді электр қуатымен қамтамасыз етуге жетеді. Германиядағы полигонның тағы бір ерекшелігі, атмосфераға арнайы сүз­гілер арқылы өткізілген газдар ғана шыға­рылады, сондықтан қоқыс өртейтін зауыт­­тардан иісі тіпті сезілмейтін түтін ғана шығады.

Талап бар жерде тәртіп бар

Қазақстанның солтүстік, орталық өңір­­лерінде ауа ластануына негізі се­беп – жеке секторлар тарапынан кө­мір қолданысының жыл сайын артуы. Көмір жағудың қиындығына қа­ра­мастан, арзан әрі қолда бары сол ғана. Эколог В.Вилнитис айтқандай, Еу­ро­паның кейбір елдерінде көмірге сұ­раныс айтарлықтай жоғары көрінеді. Десе де, жаңа технологиялар арқылы оны жағудың залалын азайтуға болады. Бүгінде Еуропада көмірді еріту арқылы жағуға жарамды сұйықтық түрін өндіру ісі қолға алынған. Тіпті оны автокөліктерге қолданса да, ауаға келер зиянның анағұрлым аз болатыны дәлелденген. Алда-жалда газ бен мұнайға тапшылық туындаса, Батыс елдері көмірді сұйылту арқылы отын түрін қолданысқа енгізуі бек мүмкін. Десе де, дәл қазір бұл жобаның құны өзін өзі ақтап отырған жоқ. Сұраныс артып, инвестиция құйылған жағдайда ғана сәтті жүзеге асуы ықтимал. В.Вилнитис газ тартуға ниетті еуропалықтарды оның бағасы алаңдататынын айтады.

Экология тақырыбы күн тәртібінен түспейтін батыста заң аясындағы талаптар да қатал. Қандай да бір өнеркәсіп қоршаған ортаға залал келтірсе, оған өте көп айыппұл салып, сол қаражатты кел­тірген зиянды қалпына келтіру үшін жұмсайды. Тіпті сол үшін сотқа жү­­гінетіндер де көп. Осындай қатаң тәр­тіп арқылы еуропалықтар өзгелерге жа­уап­­­­кершіліктен жалтарудың соңы қа­лай болатынын көрсетеді. Ең қызығы, эко­­логиялық нормаларды орындамай істі болған компаниялар келесі жолы еш­­­қандай тендерге, жобаларға қатыса ал­­­майды екен. Сондықтан әрбір өндіріс оша­­ғы істің басын экологиядан бастайды.

WECOOP жобалау тобының жетек­шісі Валтс Вилнитистің айтуынша, ауа­ға зиянды қалдықтарды шамадан тыс бөлген жағдайда ең шағын деген кәсіп­орынның өзі 10 мың еуро, ал компания басшысы 1000 еуро төлеуге міндетті.

P.S: В.Вилнитис бізге Еуроодақ пен Орталық Азия елдерінің экологиялық бағыттағы бірлескен жобалары барын айтқан болатын. Бүгінде қоршаған ор­таны қорғау шараларын кешенді жүр­гізудің үздік үлгілері Батыста қалып­тасқанына ешкімнің дауы жоқ. Өйт­кені трансшекаралық өзендерді таза ұстау, ауаға таралатын қалдықтарды азай­ту, қоқысты қайта өңдеу сынды жұмыстар бойынша Орталық Азия Еуропадан кем дегенде 5-6 жыл қалып келеді. Еуроодаққа мүше елдердің әр­қайсысының түрлі географиялық, кли­­маттық, экономикалық, адами құн­дылық сынды ерекшеліктері бол­са да, экологиялық нормалар мен бекі­тілген стандарттар барлығына бір­дей. Яғни, сол талапты барлық ел орын­дауға мүд­делі. Әлемнің көптеген ел­де­рінде «мүмкін емес» деп танылған бұл қағи­далар шын мәнінде нәтижелі болса, оны өзімізге ыңғайлап, жүзеге асырып кө­руге болады. 

В.Вилнитис сұхбатында 1991 жылға дейін бүгінгі Еуроодақ құрамындағы Балтық елдері де Қазақстан сияқты Кеңес өкіметінің құрамында болғанын, сол кездегі жүйе барлық мемлекеттер­ге ортақ болғанын айтады. Кейін әрқайсысы өз бетінше дамыды. Балтық елдері еуро­палық үлгіні қабылдады. Кезінде бір тудың астында болған елдердің үздіксіз ең­бек пен тәжірибесі аз уақыттың ішінде Батыс Еуропа елдерімен иық тіресе алатын деңгейге жетуге болатынының іс жүзіндегі көрінісі деуге болады.