Үнемдеудегі үрдіс
Дүниежүзілік банк сарапшылары келтірген мәліметке құлақ ассақ, 2050 жылға қарай әлемде автокөліктер саны 2 есе көбейеді. Алдағы 30 жылда кем дегенде 1,2 миллиард көлік сатылады деген жоспар бар. Әлемде темір тұлпарға сұраныстың артуы онсыз да күрделі экологиялық мәселені одан сайын ушықтыратыны сөзсіз. Таза ауамен тыныстап, саламатты өмір салтын ұстануды 20-30 жыл бұрын жоспарлайтын Еуропа елдері көлік көбейген кезде қоршаған ортаны қорғау ісін қалай шешпек?
Көп шығынды қажет етпейтін көлемі шағын көліктерге еуропалықтардың үйірсек келетіні біз үшін таңсық көрінеді. Тоқымдай жерді тиімді пайдаланатын еуропалықтар түйедей көлікке құмартпайтыны түсінікті. Десе де, шағын машиналарға сұраныстың жоғары болуына әсер етіп отырған басқа да бірнеше фактор бар. Біріншіден, Еуропаның көптеген елдерінде автомобиль салығы тікелей ауаға тарайтын зиянды қалдықтар мен қозғалтқыш көлеміне байланысты белгіленеді. Екіншіден, жанар-жағармай құны біздің елмен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Оның үстіне Еуропа елдерінің барлығында дерлік автожолдар оқтаудай түзу, тақтайдай тегіс. Яғни, жолда шағын көлікке ешқандай кедергі туындамайды. Бұған қоса Еуропа елдерінде көлік тұрағы жүргізушілердің қалтасына айтарлықтай салмақ салады. Париж бен Римның тар жолдарында джиппен жүрудің қолайсыздығын айтпағанда, көлік тұрағы үшін төленетін қаражат та аспандап тұр. Мұндай жағдайда, әрине шығыны аз шағын автокөліктерден артығы жоқ екенін еуропалықтар мойындайды.
Ал біздегі жағдай сәл басқашалау.
Менің білуімше, қазақстандықтар тарапынан іші кең машиналарға сұраныс та, қызығушылық та жоғары. Себебі елдің аумағы үлкен, қалалар мен елді мекендер бір-бірінен шалғай орналасқан. Оның үстіне республикалық маңызы бар жолдардың басым бөлігі шағын автокөліктердің жүруіне арналмаған. Ойқы-шойқы жолдардан өтуге, әрине салмағы ауыр, жолға шыдас беретін көлік қажет. Елдің солтүстік өңірлерінде ауа райы қатал, қатты жел, борандар көп соғады. Шағын көліктердің аязды, боранды күндері оталуы қиындайтыны, қақаған қысқа шыдас бермейтіні тағы бар, – дейді WECOOP жобалау топтамасының жетекшісі Валтс Вилнитис.
Еуроодақтың кейінгі жылдары қолға алған бастамаларының бірі – Еуропадағы ескі көліктерден құтылу үдерісі. Өйткені ескірген автомобильдердің ауаны ластау деңгейі де жоғары. Сол үшін Германияда қолданылғанына екі-үш жыл болған машиналарды Еуропаның өзге елдеріне жібереді де, ондағы ескі көліктер Орталық Азиядағы елдерге сатылады. Өзбекстан автокөлік сұранысын өзі қамтамасыз етіп отырғандықтан, батыстан келетін көліктерге аса құлықты емес. Ал Қырғызстан мен Қазақстанның халқы Еуропадағы «жасы» 10 жылға жуықтаған көлікті қуана сатып алады. Себебі бағасы да, сапасы да салыстырмалы түрде жақсы. Еуропалықтар өздерінде өндірілген көліктерді ғана қолданатынын ескерсек, Еуроодақ басшылығы жыл сайын машина шығаратын компанияларға талапты күшейтіп, экологиялық таза көліктерді көбейтуге басымдық беріп отыр.
Сарапшының айтуынша, Нидерланд, Дания сынды елдерде бүгінде шағын автокөлігі барлардың өзі сирей бастапты. Себеп – халықтың үнемдеуге машықтанғаны, өзіне қолайлы өмір сүруге көшкені. Олар қоғамдық көлікпен жүруді, көлікті каршерингте жалға алуды дағдыға айналдыру арқылы экология мәселесін шешуге атсалысқанды, бұл істе де басқалардан озық тұруды жөн санайды.
– Соңғы 5 жылда адамдардың көліктерден жаппай бас тарта бастағаны байқалады. Қала тұрғындарының жүріс-тұрысын жеңілдететін арнайы жүйе құрылып, алысқа барудың қажеті азайды. Көптеген нысандар таяқ тастам жерге салынған. Мысалы, жұмыс орнына, балалардың балабақшасы мен мектептеріне жаяу барып келетіндей жағдай жасалған, – дейді В.Вилнитис. Яғни, бүгінгі біздің жағдайымыздағыдай емханаға бару үшін бірнеше шақырым жүру міндетті емес. Соңғы 30-40 жылда батыста жүргізілген ауқымды бастамалардың бірі – халықты автокөліктерден қоғамдық көлікке ауыстыру болса, бұл мақсатта шаруаның жартысы орындалды деуге болады.
Германия – қоқыс экспорттайтын ел
Қоқысты іріктеуді игере алмай жатқан мемлекеттердің көш басында дамушы елдер тұр. Мұның түрлі себебі бар – тұрмыс қалдықтарын өңдейтін технологияның жолға қойылмауы, қажетті ресурстардың тапшылығы, күнделікті шығатын қалдықтың тым көптігі, адамдардың қоқыстан келетін залалдың, экологияға тигізетін зиянын толық сезінбеуі... Күнделікті қоқыс жәшігіне пакеттерге салынған тамақ қалдықтары, қағаз, пластик араласып толассыз төгіліп жатады. Ал Батыс елдері қоқыстан қалған қалдықты қайта өңдеу арқылы табыс тауып, экологияны тазартуды назардан тыс қалдырмағанын көреміз.
Қоқысты сұрыптаудың озық үлгісі ретінде Германияны атауға болады. Бұл жүйені немістер ертеден қолданысқа енгізіп, темірдей тәртіп орнауы үшін заң аясында барлығын екшеп қойған. Десе де, барлығы бірден бола қоймағаны түсінікті. Германияда соңғы 30 жылда «тұтыну дәуірі» белең алып, бір адам шығаратын қоқыс жылына 120-дан 500 килоға жетіпті. Соның салдарынан қоқыс тастайтын орын қалмай, полигон маңайында тұратын адамдар денсаулығына алаңдауға тура келген. Қаншама экологиялық наразылықтар мен сәтсіз жобаларды бастан өткерген олар араға жылдар салып жүйелі жұмыс жүргізе бастады. Еуропа елдерінің аумағы шағын болғандықтан бір мемлекеттің басына туған экологиялық келеңсіздік екінші елге де тиеді. Сондықтан көрші елдер бір-біріне ыңғайсыздық тудырмас үшін өздері өмір сүріп отырған ортаға аса жауапкершілікпен қарайды.
Эколог В.Вилнитистің айтуынша, қоқыс қалдықтарын тұрмыстық жағдайда сұрыптауға машықтануға кем дегенде 10 жылға жуық уақыт кетеді. Латвия тұрғындары қоқысты түрлі контейнерлерге салуға әу баста құлық танытпағанымен, кейін түсіндіру жұмыстарының нәтижесінде шыны, пластика, қағаз қалдықтарын бөліп тастауды әдетке айналдыра бастаған. 2000 жылдары басталған бұл бастама қазіргі таңда үйреншікті үрдіске айналыпты. Балабақшадан бастап, мектеп, ЖОО-да да тиісті түсіндіру жұмыстары тұрақты жүргізіліп отырған. Әрбір бүлдіршін сұрыптаудың экология үшін маңызды екенін жастайынан құлағына сіңіріп өседі. Қалдықты сұрыптау Германия тұрғындарына қиындық туғызбас үшін түрлі-түсті қоқыс жәшіктері қойылған. Мысалы, сары түсті контейнерге пластикалық заттар, сұр немесе қоңыр түсті жәшіктерге (аймақтарға байланысты) тамақ қалдықтары, қағаз және картон қалдықтарына көк түсті жәшік қойылады, ал қара түсті контейнерлерге өңдеуге жарамсыз заттар, яғни таспалар, резина, гигиеналық сүлгілер салынған. Немістер ескі киім-кешектерін арнайы жәшіктерге салып кетеді. Оны мұқтаж жандарға, тіпті дамушы елдерге жібереді. Үйдегі қажетсіз жиһаздар мен техника құралдарын бірден қоқысқа тастай салуға болмайды. Оның да реті ойластырылған. Арнайы кесте бойынша автокөліктер қаланы аралап жүріп, осы тәріздес заттарды тиеп алып кетеді де, оны өңдейтін орындарға жібереді. Қалдықтарды сұрыптап қана қоймай іске жарату да жан-жақты ойластырылған. Мысалы, сары түсті жәшіктегі қалдықтар, яғни пластикалар Қытайға экспортталады. Германия пластикалық қалдықтар экспорты бойынша әлемде көшбасшы мемлекет ретінде де танылғанын ескерсек, әрбір жәшіктегі қалдықтан ең кемінде өртеу арқылы газ алып отыратындай жүйе жұмыс істейді.
Германияда қоқыстың үштен екісі қайта өңдеуден өткендіктен, қолданылған тұрмыстық қалдық қайтып іске жарайды. Тіпті әлемдік деңгейде проблемаға айналған пластикалық қалдықтың жартысына жуығы өңделіп отыр. Қоқыс қалдықтарын кәдеге жарату бойынша Еуропада Германияның көшбасшы атануының тағы бір дәлелі – елдегі 45 млн тоннаға жуық қалдық арнайы зауыттарда сұрыпталып, өңделіп, кейін жаппай өртенеді. Одан әрі зауыттардағы газ турбиналары электр энергиясын өндіреді. Бұдан басқа, жағу кезінде пайда болатын газдар тазалаудан кейін жылыту үшін қолданылады. Бір ғана мысал, Германиядағы REMONDIS компаниясына қарасты Кельндегі Vereinigte Ville полигоны 1960 жылдан бері жұмыс істейді. Бірте-бірте Германия билігі полигонға шығаруға болатын қалдықтардың түрлерін заңды түрде шектеп келеді. Мысалы, сұйық, органикалық немесе өңделетін қалдықтарды әкелуге болмайды. Қазір Кельн полигонына қоқыс жағудан қалған шлактар мен күл ғана жеткізіледі. Олардың жартысы көмілсе, жартысын жол салуға пайдаланады. 26 млн текше метр қоқыс алаңынан жылына 11 млн текше метр газ жиналып, 3 мегаватт электр энергиясы өндіріліп, бұл қуат полигонның өзін, су өңдеу стансасын, сондай-ақ жақын маңдағы елді мекендердегі 6 мың үйді электр қуатымен қамтамасыз етуге жетеді. Германиядағы полигонның тағы бір ерекшелігі, атмосфераға арнайы сүзгілер арқылы өткізілген газдар ғана шығарылады, сондықтан қоқыс өртейтін зауыттардан иісі тіпті сезілмейтін түтін ғана шығады.
Талап бар жерде тәртіп бар
Қазақстанның солтүстік, орталық өңірлерінде ауа ластануына негізі себеп – жеке секторлар тарапынан көмір қолданысының жыл сайын артуы. Көмір жағудың қиындығына қарамастан, арзан әрі қолда бары сол ғана. Эколог В.Вилнитис айтқандай, Еуропаның кейбір елдерінде көмірге сұраныс айтарлықтай жоғары көрінеді. Десе де, жаңа технологиялар арқылы оны жағудың залалын азайтуға болады. Бүгінде Еуропада көмірді еріту арқылы жағуға жарамды сұйықтық түрін өндіру ісі қолға алынған. Тіпті оны автокөліктерге қолданса да, ауаға келер зиянның анағұрлым аз болатыны дәлелденген. Алда-жалда газ бен мұнайға тапшылық туындаса, Батыс елдері көмірді сұйылту арқылы отын түрін қолданысқа енгізуі бек мүмкін. Десе де, дәл қазір бұл жобаның құны өзін өзі ақтап отырған жоқ. Сұраныс артып, инвестиция құйылған жағдайда ғана сәтті жүзеге асуы ықтимал. В.Вилнитис газ тартуға ниетті еуропалықтарды оның бағасы алаңдататынын айтады.
Экология тақырыбы күн тәртібінен түспейтін батыста заң аясындағы талаптар да қатал. Қандай да бір өнеркәсіп қоршаған ортаға залал келтірсе, оған өте көп айыппұл салып, сол қаражатты келтірген зиянды қалпына келтіру үшін жұмсайды. Тіпті сол үшін сотқа жүгінетіндер де көп. Осындай қатаң тәртіп арқылы еуропалықтар өзгелерге жауапкершіліктен жалтарудың соңы қалай болатынын көрсетеді. Ең қызығы, экологиялық нормаларды орындамай істі болған компаниялар келесі жолы ешқандай тендерге, жобаларға қатыса алмайды екен. Сондықтан әрбір өндіріс ошағы істің басын экологиядан бастайды.
WECOOP жобалау тобының жетекшісі Валтс Вилнитистің айтуынша, ауаға зиянды қалдықтарды шамадан тыс бөлген жағдайда ең шағын деген кәсіпорынның өзі 10 мың еуро, ал компания басшысы 1000 еуро төлеуге міндетті.
