Зеренді

Қияға ұшып, қиыр асып кетсең де туған жер, туған топырағыңды аңсай іздеп тұрасың. Өйткені, туған жер сенің сағынышты бала күндерің, алдағы алыс болашақты қиялмен шолып, арман қуған бозбала шағың, бет қайтпаған есер кезіңде болмасты болдырып, тек алға, биікке өрлеген қызығы таусылмас албырт дәуренің. Өмірде бәрі де: көрген қиындығың да, кешкен қызығың да ұмытылуы мүмкін. Бірақ туған жеріңді, өзің түлеп ұшқан топырағыңды ұмыта алмайсың. Қалай ұмытарсың! Ұзап ұшып, ұзақ уақыт туған ауылыңа соға алмай жүрсең, ол сенің түсіңе кіреді, әтешінің шақырғаны, бесіктегі баласының бақырғаны құлағыңа келгендей болады.

Қияға ұшып, қиыр асып кетсең де туған жер, туған топырағыңды аңсай іздеп тұрасың. Өйткені, туған жер сенің сағынышты бала күндерің, алдағы алыс болашақты қиялмен шолып, арман қуған бозбала шағың, бет қайтпаған есер кезіңде болмасты болдырып, тек алға, биікке өрлеген қызығы таусылмас албырт дәуренің. Өмірде бәрі де: көрген қиындығың да, кешкен қызығың да ұмытылуы мүмкін. Бірақ туған жеріңді, өзің түлеп ұшқан топырағыңды ұмыта алмайсың. Қалай ұмытарсың! Ұзап ұшып, ұзақ уақыт туған ауылыңа соға алмай жүрсең, ол сенің түсіңе кіреді, әтешінің шақырғаны, бесіктегі баласының бақырғаны құлағыңа келгендей болады.

Менің туған жерім «Үлкен түкті» деп аталатын Қасқатау өңірімен қапталдас, атақ­ты Бурабай тауларының ық жағын­дағы Зеренді ауданы. Қарашілік деп атал­ған менің ауылым осы жерде тұр. 1935-1940 жылдары туған ұрпақтың бағына қарай оның Қарашілік орта мектебі деген қазақша мектебі болды. Қарашіліктің ғана емес, Зеренді ауданының біраз ауылда­рының балалары осы мектептен білім алып шықты. Бұл ауылдың іргесі 1900-1905 жылдары қаланған деп отыратын біздің әкелеріміз. Солай болса, солай шығар. Ағып жатқан өзені немесе жар­қырап жатқан көлі жоқ томаға-тұйық бұл жерге біздің ата-бабаларымыз несіне қы­зықты екен деген ойға қалатынбыз. Қа­з­оты мен шалғыны, қауы мен қауданы бұр­­қырай өсіп тұратын осынау құйқалы қо­ныстың өз басынан әудем жер ұзап шық­­саң, кәдімгі қала деп айтуға тұрарлық аты орысша ақар-шақар елді мекендерге кезіге кететінсің.
Бізден жеті-сегіз шақырым жердегі До­роговка ауылының өзі неге тұрады. Же­ті­жылдық мектебі, «сельмаг» делінетін үл­кен дүкені, өзіне шақ клубы, түзу түсіріп, кеңі­­нен пішіп салған көшелері бар іргелі мекен. Тап іргесінде – біздің ауылға қарай шығатын шет жағында айнадай жалтырап Түктінің көлі жатыр. Түбіндегі кұмы мен қиыршық тасы, асыр салып ойнаған ба­лығы көрініп жататын суы қандай тұнық әрі тұп-тұщы. Ертеректе осы маңайды қо­ныстанған ауыл­­дардың балалары Түктінің көлін айнала шауып тай жарыс, кұнан бәй­ге ұйымдас­тырады екен. Сонда бұл ма­ңайдың құмының еле­у­ішпен сүзіп ал­ғандай тазалығы сондай, өзенді айнала дүр­­кірей шапқан тай-құнан­­­дардың тұяғы­нан бір түйір шаңның көте­рілмейтінін ел әлі күнге аңыз қылып айтады.
Бұл маңайдың бәрі Атығай, Қарауылға жататын біздің арғы ата-бабаларымыздың қонысы болыпты. Өткен ғасырдың басында қоныс аударып, үрке көшіп келген аузы түкті орыс ағайындардан ығысып, олар әлгі айтқан Қарашіліктен Дороговкаға бара жат­­қанда, сол қол жақта жергілікті тұрғындар Лесхоз деп кеткен шағын ауыл кездеседі. Қалың ағаш арасына бытырай орналас­қан­­дықтан, оның жалпы тұрпаты мен аумағын шамалай ал­­майсың. Әйтеуір, осы Лесхозды басып өт­­кенде жолдың екі жағында жарыса қалып жататын сұлу ағаш үйлеріне қарап оның сәнді қоныс екенін аңғарғандайсың. «Кішкене түк­ті» орман шаруашылығының орталығы осы.
Дороговкадан асып, Бурабай ауда­ны­­­ның орталығы – Щучье қаласына беттегенде, оң қол жақта екі үлкен көл кез­деседі. Олардың біріншісін «Қараүңгір» көлі, екіншісін «Құм­­­ды көл» деп атайды. «Құмды көлі» құмдауыт жерге жайыла біткен әрі жалпақ, әрі тайпақ болып келеді де, «Қараүңгірі» анадайдан қарағанда қа­рауытып жататын шұңғыма көл десетін. Көлді жағалай жүр­генде оң жағында шөк­кен қара нардай болып «Қараүңгір» тауы жатады сонадайдан сұс көрсетіп. Оның осылай аталуының өзінде көп жұмбақ жат­­­қан сияқты. Атынан да көрініп тұр­­ға­ндай, таудың ішінде күн көзі түс­­­пейтін, қанша күшене соқса да дауыл жел­­дің екпіні жетпейтін үлкен үңгір бар көрінеді. Бұрын барып көрген біреу болмаса, оны іздегенмен ешкім таба алмайды десетін. Үңгірдің түбінен сансыз бұлақ суы үзбей ағып, «Қараүңгір» көліне кұйып жатады екен. Біздің бала кезімізде оны кәрі құлақ қарттар атақты Кенесары батыр қоз­­­ға­лы­­сымен байланыстыра айтатын. Кенесары хан әлдебір жорықтан келе жатып, осы «Қа­раүңгірге» түнеп өтіпті. «Қараүңгір» тауының арғы бетінде Обалы деген шағын ауыл бар екенін білемін. Бұл өзі Арғын руының Ыдықбай деген бір атасына қоныс болған құт мекен.
Асфальт төселіп сайрап жатқан осы күнгі күре жолмен зулай өтіп Обалыдан іл­­­гері ассаң, атақты Бурабай таулары мен көк шатырлы орманының бергі ығында жал­ған дүниенің жартысындай болып жайылып жатқан Щучье қаласына түсесің. «Көп шығар көрмеген жер, дүние кең, Сонда да тау бар ма екен Көкшеме тең!», – деп Қасым ақын үлбірете, үзілдіре жыр­лаған Көкшетау жері, Көкше өңірі ал­дыңнан шығып, кәусар ауа, көк барқыт кө­гал жонымен қарсы алып, онсыз да кө­теріңкі көңіліңді көкке өрлете алға тартады. Бірақ… Оған дейін көп жол жүріп, көп жер­ді аралап көру, туған жерге, Зеренді же­ріне, оның Қарашілік атты ауы­лының төңірегіне қайта айналып соғу керек.
…Міне, біз Қарашілік ауылында тұр­мыз. Көңілді түнемел қымыз ішкендей қы­­лып өрекпітіп, қиял кұсын шарықтатып жі­беруге тиіс қайранда-қайран туған ауы­лымның қа­зіргі мүшкіл халі мен құрып бітуге айналған болар-болмас бітімі жү­рек­­ке ине қадал­ғандай күйге түсіреді. Бір кездегі 100-ге тарта үйі, орта мектебі, оның жанында 40-50 балалық интернаты, оған тиесілі үлкен моншасы, клубы, қызыл бұрышы, дәрігерлік қо­­сы­ны, үлкен ауыл­дық дүкені, колхоз кеңсесі болған ақар-шақар іргелі ауылда көзге ілі­ніп, көңіл аулар­лық ештеңе қалмаған. Өзіміз оқып, тарыдай күнімізде есігін имене ашып, бі­лім-білігіміз толысқан, өзіміз де толысып таудай болып шыққан орта мектеп үйі тозып бітіп, бастауышқа жетер-жетпес күй кешуде. Интернат үйінің орны ғана қалған. Бар көр­геніміз осы және түтін түтетіп отырған жиырма шақты шаңырақ болды. Соның өзіне де шүкіршілік айтып, тәубе қылдық. Өйт­кені, олар күні кеше Қара­шілік деп аталған үлкен ауылдан сарқыла-сарқыла жеткен жиырма шаңырақтың, менің туған ауылымның, туған жерімнің түтінін түтетіп отырған жоқ па!
Бұл ауыл маңайында және көлікке отырып әдейі іздеп барарлық алысырақ тұс­тарында көз тоқтатып, көңіл аударарлық әдемі де қасиеті асқақ жерлер көп-ақ. Ша­ғын ғана төбешіктер санатына жататын анау «Құла биенің» өзінде көп сыр жат­қандай. «Құлдырап «Құла биеден», Құ­лын­­дай бала шағыңда» деп ақын інім Қор­­ғанбек Аманжол жазғандай, алып адам кие­тін тақияның төбесіндей ғана болып көрінетін осы «Құла биенің» басынан бала кезімде талай-талай құлдырап едім-ау. Оның Қарашілік ауылынан Дороговкаға қарай өтетін жол жағы жалпы тұрқы бір шақырымға жетпейтін жа­тағандау келген құлама жазық болып кетеді. Соның өзі «Құла биенің» қыр арқасына шығып алып қыста шаңғымен төмен қарай құлды­­ра­­ғанда көзіңнен жас парлататын. Ал «Құла биенің» ішкі жағы қолдың саласындай болып аса жиі өскен шытырман қара­ғайлы және құлама жар, тау-тасты болып келеді. Ол жақтан шаңғымен төмен қарай сыр­­ғанау қатерге бас тіккенмен бірдей. Құл­­дырай сырғанаймын деп жүріп не өзің мертігесің, не шаңғыңды сындырасың. Бірақ «Құла биенің» тұрған жері жұмақ. Қарағайы қалың өскен жердің иісі жұпар болатынына кім таласар. Әр жерде, әр жерде қына басып дөңкиіп жатқан сұр тас­тарының өзі сұлу бітімімен көз сүрін­­діреді. Әлдебір алып мү­сінші әр тасын үңіле өңдеп, сырлап, қырлап кеткен бе деп қала­сың. «Құла биеден» асқан сұлу жер, «Құла биеден» асқан сұлу тау жоқ сияқты көрінеді әлі күнге.
Қалың қарағайы, кей тұсында еңселі терегі мен ақ балтырлы қайыңы араласа өсетін орман-тоғайды, сыңқ-сыңқ күлген сан­сыз бұлақтарды басып өтіп сәл ілгері ассаң, алдыңнан «Кішкене түкті» тауы шыға келеді. Бұл өзі асқар Алатаудай ас­қақ, Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолақ» хикаятында айтылатын Паң Нұрмағамбет сияқты кеу­десін ешкімге бастырмайтын паң болып жаратылып, «Атақты Абы­­лайға қоныс бол­ған» жер асылы, тау асылы Бурабайдай аса еңселі болмағанмен, ішіне бүккен өзіндік сыры, ешкім жазып бітіре алмай келе жатқан өзгеше жыры бар, осы маңайдағы, тіпті одан әрідегі қалың ел аузының суы кұрып аңызға айналдыра айтып жүретін кішкене делінсе де үлкен, ұлы таулардың жүгін көтерер «Кішкене түкті» тауы де­лінеді. Ол тау Қарашіліктен гөрі Дорогов­каға жақын жатыр. Бірақ бала күнімізде оған жиі барып, даласының жидегін, тау ішінің, қарағай арасының қып-қызыл болып өсіп, көздің жауын алатын бүлдіргені мен шие­сін теріп жеп, рахатқа батып, ыс­тық күнде уыстап аузымызға тастап шөл қан­ды­ра­тынбыз. Бүлдірген мен шиенің дәмі қан­­дай, шіркін! Әртүрлі жемістердің сұйы­ғын сығып алып жасайтын осы күнгі сок (шырын) дегендерің олардың жанында кә­­дімгі қарасудан артық қауқары да қа­­сие­­ті де шамалы ғана сусын ба деп қаласың.
«Кішкене түктіден» Зерендіге қарай ығыса жүрсең, Ортағаш ауылын басып өтіп, Қызыл егістің «Биікқарағайына» тап боласың. Қазіргі жағдайын кім білсін, біз­­дің бала кезімізде ол «Биікқарағай» десе, биік қарағай дегендей еді. Ит тұмсығы кіре алмастай болып жиі өсетін қара­ғай­лары биіктей бой көтеріп, көкпен таласатын. Зерендіге барар жолда енді Көктерек ауылы жатыр. Сол ауылдан сәл ұзап шық­саң болды, табиғат шебердің өзі ерінбей отырып неше түрлі етіп қашаған талай-талай тас мүсіндерді көріп, таң-тамаша қала­сың. Шымылдықты көлі, Шымыл­дықты тауы деп аталатын қасиетті орындарды осы маңнан табасың. Табиғаттың өзі сомдаған Әулие тас, Бөлек тас, Шошала тас, Кереге тас сияқты көркемөнер туындысы деуге та­­­тырлық ғажайыптарды адам қолымен емес, Алланың әмірімен жа­­ратылған ба деп қаласың. Бір кезде осы маңайды Көк­ше өңірінің дүлдүл ақыны Еркеш Ибраһим (Ебікенов) аралап көріп, жыр мен сырдың тиегін еркін ағыт­­қан екен. Сол сапарынан туған «Шы­мылдықтас» деген өлеңі ақын­ның елу жылдығына орай 1980 жылы шық­қан екі томдық таңдамалысына кірге­нін де көр­ген едім. Жалпы алғанда, бұл өңірді неше түрлі тастар өлкесі, тіл бітіп сайрай жө­нелгелі тұрған сұлу да сырлы тас­тар өл­кесі деу керек шығар. Сондықтан да бұл жердің тастарын Көкшетаудың ақын ұлы Еркеш Ибраһим тебірене жырға қос­са, қазіргі белгілі ақын ініміз Қорған­бек Аман­жол оның «Шошала тасына» тіл бітірді.
Туған жердің түтіні тартып Зерендіге де келіп қалыппыз. Өзімнің туған жерім бол­ғанымен, Зерендіде мен ұзақ тұра ал­ған жоқпын. 1959 жылы осы ауданның «Со­циалистік жол» – «Социалистический путь» деген газетіне қызметке тұрып, тәп-тәуір қызмет істеп жатқан едік. Никита Хрущевтің қитұрқы саясаты үстемдік алып, аудан жабылып тырым-тырақай болдық. Дегенмен, газет жұмысының қы­ры мен сырын бір­сыдырғы меңгеріп тас­таған екенбіз. Алғаш­қы редакторымыз Айдархан Темірбаевтың басшылығымен жұ­мыс істеген күндерімізді әлі күнге ұмыт­пай сағынышпен еске аламын. Қа­рауын­дағыларға ондай әділ адам сирек кез­десе­тін шығар. Сонымен қатар, әркім­ге қам­қоршы да бола білетін. Сондықтан да болар, оның маңайына сайдың тасындай өң­шең мықты қызметкерлер топтаса қала­тын. Менімен бірге істеген Баймұрат Азнабаев, Аркадий Вавишин, Александр Смаглий, марқұм Ілияш Мамрин сияқты жігіт­тердің әрқайсысы бір-бір газетті бас­қарып кете алатын мықты қызметкерлер еді. Басшымыз А.Темірбаев кейін облыс­тағы ең ірі Қызылту ауданына редактор болып барып, кейін партия қызметіне ауысқан еді. Содан жоғарылай өсіп, Көкшетау облыс­тық партия коми­тетінде ұзақ жыл лауазымды қызмет істеп, құр­метті еңбек демалысына шықты. Қазір Көкшетауда тұрады, сол қаланың ардагер ақсақалдарының бірі. Жасы 85-тен асса да өзінің биік тұлғасын еңкейтпей тік ұстай білетін ардақты ағамызбен телефон арқылы болса да жиі хабарласып тұра­тынымыз бір қуаныш. Журналист болдым, журналистік еңбектің құрметін көр­дім десем, бұл өмір жолымды дұрыс ба­ғытқа түсіріп, тәлім-тәрбие берген ұста­зым Айдархан Әбдірах­манұлының өл­шеу­сіз еңбегінің өтеуі деп есептеймін және ол кісіге лайықты шәкірт бола біл­генімді мақтан етемін.
«Жәннаты жер мен көктің сұлу Көк­ше», деп Қасым ақын жырлағандай, өз басым әсемдігі, алпыс екі тамырыңды бүл­кілдетер, өне бойыңды шымырлатып, кө­ңілге түрлі ой салар әсерлілігі жағынан Зерендіден асар жер бар дегенге мүлде сенбес едім. Зеренді – Көкшетау, Бурабайлармен ауызға жалғаса ілігер жер асылы, тау асылы, су асылы. Үнемі көгере мұ­нартып тұратын Зеренді жерінде қан­дай құрғақшылық болса да егін шық­пады, мал жұтады дегенді 80-ге жақын­даған осы ғұмырымда естіген емеспін. Қарағайы қау­лай өсіп көгеріп тұратын тауы қандай, ақ қайыңы мен көк шыршасы, басын ие мың бұралған талы мен терегі қандай! Зеренді тауы жағынан тереңіне сүңгіп барып бір жұтсаң, таңдайыңды мұз жұт­қандай мұз­датып жіберетін көлі­нің суы қандай! Әуе айналып жерге түс­кендей ыстық күнде сол Зеренді көл жа­ғынан салқын самал болып соғып, бо­йыңа жан рахатын дарыта желпіп өтетін жібек желі қандай! Жерінің сұлу­лығынан, халқының кеңпейіл, мырза кө­ңіл жайсаң болып жаратылуынан ба екен, әйтеуір, осы Зеренді ауданына қызық­пай­тын, онда қызмет істеп, ел кәдесіне жарауды мәр­тебе санамайтын адам жоқ шығар. Со­ған орай Зерендіні басқарғандар өң­шең мәрт мінез мерейлі жандар бол­ғанын кім білмейді. Бұл ауданды бір кезде ілгеріде аты аталған журналист Айдархан Әбдірах­манұлының туған ағасы Қазжан Темірбаев, кейін облыстық партия коми­тетінің бірін­ші хатшысы болып істеген, бірнеше мәрте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңе­сінің депутаты болып сайланған Хасан Бектұрғанов сияқ­ты мемлекет қайрат­кер­лері басқар­ғаны белгілі.
Мен орта мектепті бітіретін 1953 жылы ауданды Қазжан Темірбаев басқарады екен. Орта мектептен соң жоғары оқу орнына түсуді армандап жүрген кезім. Ауыл баласы болғандықтан, әлі қолыма төл­құжат алмаған едім. Соны ескеріп төлқұ­жат алу мәселесін шешу үшін аудандағы төлқұжат үстеліне (паспортный стол) бар­дық. Оның бастығы орыс әйелі екен. Орыс тіліне шорқақ мен сияқты ауыл баласының оған өзі не, сөзі не, тәйірі. Сөйлескісі де келмейді. Үйден Қараші­лікте оқитын осы Зерендінің тұрғыны Кеңес Ахатов деген сыныптасымды жөн білесің деп ерте шық­қан едім. Соным дұрыс болыпты. Түскі астың кезінде бі­рін­ші хатшы Қ.Темір­баев­тың үйіне ба­райық, деп ақыл қосты. «Ол кісіні мен білемін, сондай кішіпейіл, қара­пайым адам», деді. Бардық. Сол үйдегі әпкеміз: «Ағаларың қазір келуге тиіс, тоса тұрың­дар», деді. Көп ұзамай өзі де келіп қалды. Жүзінен шуақ төгіліп тұратын жай­саң жан екен. Біз мән-жайды түсіндіріп, паспорт беретін әйелдің кекір мінез көр­сеткенін айттық. «Ол неге өйтеді екен?» – деді де қойды. Сонан соң: «Осы үйден шәй ішіп алған соң паспорт столына барыңдар. Арғы жағын көре жатар­сыңдар», деді. Біз айтқан жеріне барсақ, бастық әйел мүлде өзгеріп кетіпті. «Милые мои!» – деп бәйек болды да қалды. Cуретке күні бұрын түсіп, керекті басқа да құжаттарын сайлап ал­ғанбыз. Сұраған қағазын қолына ұстатқан соң төлқұ­жатым ертеңіне дайын болды.
Қазжан ағамыздан кейін ауданды Хасан Бектұрғанов басқарды. Ол кісі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты ретінде Алматыға келгенде зеренділік студент жас­тарды маңайына жинап алатын. Кісі­лік парасаты асқақ, өмірлік тәжірибесі мол, бі­лім-білігі ұшан-теңіз мұндай аға­ла­ры­мыз­дың жанында болып, әңгімесін тыңдаудың өзі біз, жастар үшін үлкен ұла­ғат, зор мақ­таныш еді. Оқуды 1953 жылы және оның алдындағы жылы бітір­ген сынып­тардың оқушылары түгел дерлік дарынды, талаптары таудай ұрпақ болды деп санасам, қателеспейтін шығар­мын. Сол жылдары конкурс дегеннің күшті болғанына қара­мастан, мектепте 1952, 1953 жылдары бітір­ген балалардың көпшілігі оқуға түсіп, жоғары білім алды, білікті маман, лайықты азамат болып шықты. Солардың ішінде, мәселен, Бай­мұрат Азнабаев танымал қа­ламгер ретін­де көрініп, ұзақ жыл табан аудармастан Зеренді аудандық газетін бас­қарды. Қазір сол Зерендіде тұрады.
Бұл Зерендіде кім болмады, кім оны қоныс етіп, сайран салмады. Сұлу Көк­шені, атақты Абылайға қоныс болған аңыз өлке Бурабайды көзге елестетіп, кө­ңілге қон­дырғың келсе, алдымен Зерен­діні көр, Зе­рендіні тамашала, деп үйре­туші еді ертеректе ел танып, жер танып есейген аға­ла­рымыз. Көкшенің асқар тауларын, атақ­ты сексен көлдің санатына жататын көгіл­дір көлдерін, кең жайылған орман-тоғай­ларын, сыңғырлай аққан кәу­сар сулы бұ­лақтарын тамашалап, саф ауасын жұтқың келсе, алдымен Зерендіге кел, Зерендіні көр. Сен іздеген Бурабайды да, барғың келген атақты Ақан серінің Айыртауын да, Қоскөлін де, Имантау, Қасқатауын да, дәл қазір біздің көзімізге түспей тұрған басқа тауын да осы Зерен­діден кездестіргендей боласың. Зе­ренді жер бетінің бар ажарлысы мен әсем сұ­луын, қасиеттісі мен қастерлісін өз бойына жинап алған ба деп қаласың. Зе­рендіде көз тойып, көңіл то­ларлық деуге татырлық, ақық деп атауға тұрарлық асыл атаулының бәрі бар. Зеренді – Ақан сері, Біржан сал, Үкілі Ыбы­­рай, Балуан Шолақ жүріп өткен, со­лардың көңілін толтырып, қиялын асқақ­­татқан, кешегі соғыс Батыры Мәліктің арманын ұштаған, бүгінгі бейбіт күн Батыры Баян Жанғаловтың қанатын қатайтқан қа­сиетті өлке, құт мекен. Асқақтатсақ, Зерен­діні асқақта­та­йық! Ардақтасақ, Зерендіні ардақтайық!
Есмұхамбет АЙТМАҒАМБЕТОВ.
АЛМАТЫ.