Жапонияда мұндай жағдай бұдан тек екі ғасыр бұрын болған, одан кейін жапон елінде бүгінге дейін императорлар көзі тірісінде өз еркімен тағынан түспеген. Император – жапон халқының символы және жапон халқы үшін тіл мен ділдің, ұлттық діннің, тарих пен салт-дәстүрдің, мәдениет пен әдебиеттің сақшысы, елдің өткені мен бүгінгі болмысы, мемлекеттің болашаққа бағдары.
Император мемлекеттік басқару жүйесінде саясатқа араласпайды. Керісінше, бүкіл мемлекеттің саясаты дәл осы императорлық жүйені көздің қарашығындай сақтап қалуға бағытталған. Императорсыз жапон елін елестету мүмкін емес.
Императорға қатысты заңда «Император қайтыс болған мезетте бірден оның орнына ханзада таққа отырады» деп қана көрсетілгені болмаса, елдің Конституциясында да, басқа ешбір заңда да императордың тақтан түсуіне қатысты ешқандай ережелер бекітілмеген. Сондықтан император Акихито осыдан үш жыл бұрын жапон халқына жолдау жасап, тақтан түскісі келетінін білдіргенде, жапон үкіметі бірден императордың мұндай ниетіне байланысты халық арасында арнайы сауалнама жүргізуге мәжбүр болды. Нәтижесінде отыз жыл тақта отырған императордың құрметті демалысқа шығуына халықтың қарсы емес екені анықталды.
«Тарихи кездейсоқтық» дейміз бе, Жапонияда император Акихитоның тақтан түсуі мен Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасының президенттік өкілеттігін тоқтату туралы шешімі бір жылға сәйкес келіп отыр. Өткен отыз жыл екі ел тарихында ерекше орын алатынында күмән жоқ. Жапония біздің елді, қазақ халқын дәл осы император Акихито тұсында таныса, мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен жетістіктерін Елбасының атымен байланыстырады. Орайы келгенде айта кетейік, Жапония Қазақстанның тәуелсіздігін мойындап, жаңа егемен елмен дипломатиялық қатынастар орнатуға асыққан мемлекеттердің бірі. Олай болса, Қазақстан мен Жапонияның қарым-қатынастары қалай дамып, бүгінгі таңда қандай деңгейге жетіп отыр. Енді сол жайында қысқаша шолып өтудің реті келіп тұрғандай.
Жалпы, Қазақстан мен Жапонияның осы жылдардағы қарым-қатынастарының бүгінге дейінгі тарихын екі мемлекеттің басшылары деңгейіндегі өзара ресми сапарлар мен биік деңгейде өткен келіссөздердің нәтижелеріне сәйкес даму кезеңдеріне жіктеу орынды деп есептеймін. Сол кезеңдерді хронологиялық кезекпен қысқаша шолып өтейік.
Елбасы 1994 жылдың сәуірінде Жапонияға алғаш рет ресми сапар жасап, екі ел арасындағы қарым-қатынастардың негізін қалады. Ол кезде әлі екі ел арасында шартты-құқықтық негіз болмағандықтан, тараптар Жапония мен бұрынғы Кеңес Одағы арасында қол қойылған келісімшарттарды мойындауға қатысты ноталармен алмасты. Сондықтан Елбасының Жапонияға алғашқы сапары тәуелсіз Қазақстанды жапон еліне таныстырып, жапон үкіметі тарапынан еліміздің тәуелсіздігін нығайтуға қажет қаржылай және техникалық көмек көрсетілуін қамтамасыз етуге бағытталған еді. Жапония үкіметі Елбасының бастауымен біздің елдің ядролық қарудан бас тартқанын жоғары бағалап, Дамуға арналған ресми көмек бағдарламасы бойынша қаржылай және техникалық көмек көрсетуге уәде берді. Қазақстанға жапондық компаниялар келе бастады.
Елбасының 1999 жылдың желтоқсанында өткен Жапонияға екінші сапары барысында жапон тарапы мемлекетімізде жүргізіліп жатқан нарықтық реформалар жайында ақпарат алып, олардың әрі қарай нәтижелі жүргізілуіне, Еуразия құрлығының орталығына ауысқан еліміздің жаңа астанасына Дамуға арналған ресми көмек бағдарламасы аясында қолдау көрсетуге келісім берді. Қазақстанда аталған бағдарлама аясындағы жобалар жалғасын тауып, жапондық компаниялар еліміздегі мұнай-газ саласы мен энергетика саласындағы ірі жобаларға қызығушылық таныта бастады.
Жапония елімізге Орталық Азиядағы маңызды мемлекет ретінде қарап, 2004 жылы сол кездегі Қазақстанның сыртқы істер министрі Қ.К.Тоқаевтың бастамасымен Жапонияның Сыртқы істер министрі И.Кавагучидің елімізге сапары барысында «Орталық Азия + Жапония» диалогы құрылды.
2006 жылдың тамызында Жапонияның премьер-министрі Д.Коидзуми алғаш рет Қазақстанға ресми сапар жасап, онда екі елдің энергетика саласындағы, әсіресе уран өңдеу бағытындағы ынтымақтастығын дамыту екі елдің мүддесіне сай екені және жапон компанияларының елімізге тікелей инвестиция салуға қызықшылық танытып отырғаны ашық айтылды. Еліне оралған бетте Д.Коуидзуми отставкаға кеткенімен, келесі жылдың сәуір айында оның бастап кеткен ісін жалғастыру мақсатында Жапонияның экономика, индустрия және сауда министрі А.Амаридің Қазақстанға сапары ұйымдастырылды. Сапар барысында екі ел компаниялары арасында уран саласындағы маңызды жобаларға қатысты жиырмадан астам келісімшартқа қол қойылып, екі елдің энергетика бағытындағы ынтымақтастық деңгейі халықаралық қоғамдастықтың назарын аудартты. Сондықтан Елбасының 2008 жылғы маусымдағы Жапонияға кезекті ресми сапары сауда-экономикалық тұрғыдан алдыңғы сапарлармен салыстырғанда едәуір өзгеше болды. Жапон үкіметі Қазақстанды Орталық Азиядағы экономикалық алып ел атап, елімізге деген көзқарасын Дамуға арналған ресми көмек бағдарламасы тұрғысынан сауда-экономикалық әріптестік тұрғысына өзгерткені айқындалды. Екі елдің қарым-қатынастары стратегиялық әріптестік деңгейге көтерілді.
2015 жылдың қазанында Жапонияның премьер-министрі С.Абэ Қазақстанға ресми сапар жасады. Жапонияның әлемнің дамушы мемлекттерімен қарым-қатынастарындағы басты құралы болып саналатын Дамуға арналған ресми көмек бағдарламасы Қазақстанға қатысты қолданылмайтын жаңа кезеңде тараптар бір-бірін стратегиялық әріптес атап, елімізде инфрақұрылымдық жобаларды, әсіресе атом саласындағы ірі жобаларды бірлесіп жүзеге асыруға қызығушылық танытты.
Ал енді Елбасының 2016 жылдың 6-9 қарашадағы Жапонияға ресми сапары мәні жағынан да, сапасы жағынан да басқа сапарлармен салыстырғанда жоғары дәрежеде болды деп айтуға толық негіз бар. Бұрынғы Кеңес Одағы елдері арасында алғаш рет біздің Елбасыға Жапония парламентінде сөз сөйлетіп, құрмет көрсеткен жапон тарапы Қазақстанның екіжақты қарым-қатынастарда ғана емес, халықаралық сахнада да маңызды ел екенін атады. Елбасыны Хиросима қаласына шақырып, ядролық қаруды жою мен қарусыздану, атом қуатын тек бейбіт мақсатта пайдалану деген сияқты салалардағы ынтымақтастықты ескеріп, стратегиялық әріптес ретінде жоғары бағалайтынын білдірді.
Елбасының 2016 жылғы қарашадағы Жапонияға ресми сапарының нәтижесі бойынша екі мемлекеттің басшылары қол қойған «Азияның өркендеу ғасырындағы кеңейтілген стратегиялық әріптестік» деп аталатын бірлескен мәлімдеме де, оның алдында 2015 жылдың қазанында өткен Жапония премьер-министрі С.Абэнің Қазақстанға ресми сапары барысында қабылданған «Қазақстан Респубикасы мен Жапония арасындағы стратегиялық әріптестікті тереңдету және кеңейтуге қатысты» бірлескен мәлімдеме де екі елдің қатынастар тарихында сөзсіз маңызды құжаттар болып қалады.
Жоғарыда аталғандай, жапон императорының қолында саяси билік шоғырланбаған. Алайда император жапон елінің ішкі саясатында ғана емес, сыртқы саясат саласында да өте маңызды рөл атқарады.
Елбасының Жапонияға сапарлары барысында ұйымдастырылған император Акихитомен кездесулерінің арасында ерекше болғаны 2008 жылғы кездесу еді. Елбасы императорды Қазақстанның ең мәртебелі мемлекеттік наградасы болып табылатын «Алтын Қыран» орденімен марапаттаса, император Акихито өз кезегінде Елбасын екі ел арасындағы достық пен өзара түсіністікті нығайтуға қосқан үлесі үшін Жапонияның жоғары мемлекеттік наградасы – Үлкен лентадағы Хризантема (Бақытгүл) орденімен марапаттады.
Осы орайда император Акихитоға қатысты өз басымнан өткен оқиғаны да айтып өтсем деймін. Дәстүр бойынша император елдің саяси басшылығы мен мәдениет, спорт, қоғам қайраткерлерін және шетелдік дипломаттарды жылына екі рет императорлық саябақта өтетін арнайы шараға шақырып тұрады. Әдетте ондай шараларға екі мыңға жуық адам қатысады және шара барысында император жанұясының барлық мүшелерімен бірге шақырылған қонақтардың алдынан жүріп өтеді. Арасында бірер сәтке ғана аялдап, біреуге қарап қысқаша ғана тіл қатады. Кімге тіл қататынын император үйінің протокол басшысы бір ай бұрын анықтайды. Император тіл қататын адамның саны бес адам ғана болуы тиіс және олардың омырауына алдын-ала микрофон тағылып қояды.
2009 жылдың сәуір айында өткен осы императорлық шараға еліміздің елшілігі атынан қатысу маған жүктеліп еді. Алдымыздан өтіп бара жатқан император бір мезет менің алдымда тоқтап, омырауымдағы атым жазылған қағазға қарап, өзіне тән биязы үнмен «Қазақстаннансыз ба?» деп сұрады. «Иә, Қазақстаннан келдім» дегеніме «Жапон тілін біледі екенсіз, қайда оқыдыңыз?» деп сұрады. «Киото университетінде оқыған едім» дегенімде «Солай ма, Киото деген керемет қой» деп жауап қайтарды. Киото мың жыл бойы жапон императорларының үйі болған, әрбір жапон үшін қасиетті мекен. «Киотода оқып едім» дегенді әдейі айтқаным да сондықтан еді.
Жоғарыда аталғандай, шара барысында император тіл қататын бес адам бір ай бұрын анықталып қояды. Әлбетте мен олардың арасында жоқ едім. Императордың жапонша жазылған «Қазақстан» деген жазуға көзі түсіп, протоколдан тыс маған ғана тіл қатқаны, бұдан бір жылға жуық қана бұрын өткен Елбасымен жылы кездесуі императордың есіне түскенінен деп ұқтым өз басым.
Император Елбасының ядролық қарудан ада әлем құруға бағытталған бастамаларын да жоғары бағалайды. 2016 жылғы қарашадағы соңғы кездесу барысында Елбасы императорға кезінде еліміздегі ядролық қару сынақтарынан миллионнан астам адамның зардап шеккенін, әлемде Қазақстан мен Жапония сияқты атомның азабын көп көрген ел жоқ екенін айтып, атом бомбасы түскен Хиросимаға баратынын жеткізгенде Елбасының айтқанын император ұйып тыңдады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Сібірден Қазақстанға аударылған жапон тұтқындарына қазақ халқының жаны ашып, жылы қарағанына да император арнайы алғыс айтты.
Екі ел әріптестігінің стратегиялық деңгейге көтерілуі Н.Назарбаев пен император Акихитоның арқасында екені тарихи ақиқат. Екі ел тарихында алтын әріппен жазылатын отыз жылдық бейбіт дәуір келешек ұрпаққа аманат болмақ.
Батырхан ҚҰРМАНСЕЙІТ,
жапонтанушы
