Берікбай Сағындықұлының журналистикадан тіл біліміне, түркология ғылымына келуінің ғибратты тарихы бар. Ғылым академиясында қызмет істеу туралы мақсатына сай Бекең 1971 жылы Академияның Тіл білімі ғылыми-зерттеу институтына келеді. Алдымен бөлім меңгерушісі, профессор Ахмеди Ысқақовқа жолығып, көздеп келген мақсатын айтады. Ол кісі: «Біздің бөлімде бос орын жоқ. Ал аспирантурада орын болып қалуы ықтимал. Институт директорының орынбасары Әбдуәли Қайдаровқа барыңыз», – деп кеңес береді.
Республиканың бас газетінде он жыл қызмет істеп, кісімен сөйлесудің, пікірлесудің, кеңесудің жөнін, ретін жете біліп, бұл бағытта жеткілікті тәжірибе жинақтап алған Бекең сөз ретіне қарай өз тілегін білдіреді:
– Аға, «танымасты сыйламас» деген, бастығыңыз бар орынды жоқ деп айтып қалса қайтем? Айып болмаса, өзіңіз ертіп барсаңыз.
Ахмеди Ысқақов Бекеңе:
– Ол жігіт бір кезде менің шәкіртім еді, – деп жымиып күліп, Берікбай Сағындықұлын институт директоры орынбасарының алдына алып барады.
Бекеңнің ғылымдағы жолы осылай ашылды. Көп ұзамай түрколог ғалым Әмір Нәжіпұлы Нәжіптің ғылыми жетекшілігімен зерттеу жұмысын бастады.
Берікбай Сағындықұлы Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл білімі ғылыми-зерттеу институтының тапсырысымен КСРО ҒА Шығыстану институтының аспирантурасын ойдағыдай бітірді, 1977 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы, атақты түрколог ғалым Ә.Нәжіптің ғылыми жетекшілігімен филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін «ХІV ғасырдағы түркі жазба ескерткіштерінің салыстырмалы лексикасы» деген тақырыпта диссертация қорғады. Бұл Қазақстан тіл білімі саласында бұрын зерттелмеген, әлеуметтік мәні зор, өзекті тақырып еді. Жас ғалым «Махаббат-нама», «Хұсрау мен Шырын», «Гүлстан» ескерткіштерінің лексикалық бірліктерін өзара салыстыра зерттеу негізінде ғылыми маңызы жоғары, ірі мәселені шешіп, түркологияның теориясы мен тарихы туралы ғылыми қағидалардың қорын жаңа ойлармен, жаңа тұжырымдармен байытты. Сөйтіп түркология ғылымының кең-байтақ кеңістігіне шықты.
1975-1979 жылдары Берікбай Сағындықұлын ғалым әрі әдеби және ғылыми стильдің білгірі ретінде Ғылым академиясы арнайы қалап алып, «Ғылым» баспасына әуелі редактор, сонан кейін редакция меңгерушісі қызметіне тағайындады. Бекең «Ғылым» баспасының жұмысын өз редакциясы бойынша жаңа сапа деңгейіне көтерді, өзі де тәжірибесін байытып, ғылыми-зерттеу өрісін кеңейтті. 1979 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті қазақ тіл білімі кафедрасына ұстаздық қызметке келгенде, ол түркология, қазақ тіл білімі саласындағы зерттеулерін ғылыми қауым жете таныған белгілі ғалым еді. 1994 жылы «Қазақ тілі лексикасы дамуының фонологиялық заңдылықтары» деген тақырыпта ғылым докторы ғылыми дәрежесін алу үшін докторлық диссертация қорғады.
Аталған монографияда ғалым қазақ тілі лексикасының ішкі даму заңдылықтарын, түбірлердің ғасырлар бойы өзгеру, қалыптану, бір қалыптан екінші қалыпқа көшу эволюциясын орта ғасырлардағы жазба әдеби ескерткіштер негізінде қарастырды.
Берікбай Сағындықұлы қазақ тілінің лексикологиясы, тіл тарихы, тарихи фонетика, түркі тілдерінің тарихи-салыстырмалы лексикасы, түркі тілдерінің тарихи-салыстырмалы грамматикасы, көне жазба ескерткіштер, теология мәселелері бойынша үш жүзден аса еңбек жазып, жариялады. Олардың ішінде он екі оқу құралы, үш монография – түркологиядағы, қазақ әдеби тілінің тарихы мен теориясындағы ғылыми және қолданбалы маңызы зор еңбектер.
Түрколог ғалымның тіл тарихы мен теориясы саласындағы іргелі зерттеулерінің айрықша сындарлы саласы – түбіртек теориясы. Зерттеуші силлабофонемалар, ежелгі түбіртектер, олардың тұқылдары туралы өзінің теориясын жасады. Сол теория көмегімен дыбыстар (дауысты, дауыссыз) деңгейінің өзінде тамыры терең құбылыстардың сыны мен сырына бойлады, й-дж-ж-т-д... дауыссыз дыбыстар сәйкестігінің түптегін, архетипін, байырғы фонемалар мен морфемалардың қалыптану кезеңдерін анықтады. Тілдегі аффрикаттардың тарихқа белгісіз ескі дәуірден қазіргі қалпына дейінгі даму үдерісінде бастан өткерген төрт кезеңін, ол кезеңдердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін анықтады, сөз құрамындағы өзгеру механизмдерін айқындайтын басты заңдылықтарды ашты.
Түбіртектердің түркі халықтары тілдерінің даму тарихында тұлғалық, мағыналық жағынан жіктелуі мен бөлшектену жүйесі, өзге түбіртектермен бірігу және кірігу жолдары – күрделі, күрмеуі көп, қиын ғылыми мәселе. Тіл білімінің тарихы мен теориясындағы арғы-бергі кезеңдердің жетістіктерін, сан алуан амал-тәсілдерін басқа ғылым салаларының жетістіктерімен сабақтас пайымдай отырып, зерттеуші бұл салада да үлкен ғылыми нәтижелерге жетті. Бір дауысты мен бір дауыссыздың тіркесінен тұратын кейбір түбіртектер тарихи даму барысында тұлғасы жағынан өзгерістерге түскенімен, ілкідегі лексикалық немесе грамматикалық мағынасын сақтап қалатыны туралы маңызды ғылыми тұжырым жасады. Белгілі бір ұғым негізінде туған мағыналарды білдіретін түбіртектерді топтастырып, олардың даму тарихының кезеңдерін өрнектеді. Осы бағыттағы ізденістерінің бірінде автор АТ[С/Ш]~Т[С/Ш]А түбіртектерінің тарихын таразылайды, олардан пайда болған ац-ца, ач-ча, ат-та, ас-са, аш-ша түбіртектерін сараптайды, осы түбіртектердің қай-қайсысы да күн ұғымының негізінде туындаған мағыналарды білдіретіні туралы ғылыми пікірін дәйектеді.
Зерттеушінің белгілі бір нәтижеге жетуі – басты көрсеткіш. Оны айту маңызды. Сонымен қатар, әсіресе, көпшілік қауым үшін сол нәтижеге жету жолындағы ғылыми-зерттеу үдерісін, ол үдерістің мазмұнын, мәнін, тіпті кейбір нақты бөлшектердің, ұсақ тетіктердің қызметін білу де маңызды. Осы жайларды ескеріп, Берікбай Сағындықұлы жоғарыда көрсетілген АТ[С/Ш]~Т[С/Ш]А түбіртектерден таралған туынды түбіртектердің күн ұғымының негізінде пайда болған мағыналарды білдіруінің сырын тілдік фактілерді тарихи-салыстырмалы жүйеде талдау арқылы түсіндіреді. Күн сөзі фонетикасы, морфологиялық құрылымы, семантикасы жағынан жүйесі басқа-басқа тілдерде де бірдей формада, бірдей мәнде қолданылатынына көз жеткізеді.
Зерттеу жұмыстарының бір қырын ғалым лақ сөзі деңгейінде ашады: бастапқы түрі «оғуллақ» болып айтылған лақ сөзінің этимологиялық негізін мынадай иерархия бойынша пайымдайды: оғул-лақ → оғу-лақ → оғы-лақ → о-лақ → ұ-лақ → ы-лақ → лақ. Осы үлгімен зерттеуші қазақ тіліндегі лексикалық бірліктердің этимологиялық тарихының тұтас бір жүйесін анықтайды, зерттеу нысанына алынған әр сөздің, түбіртектің түп-тұқиянынан қазіргі қалпына дейінгі қалыптану жолдарын, оларға тән заңдылықтарды ашады.
Қазақ тілінің Т[C/Ш], ТС(ц), ДЗ, ТШ(ч), ДЖ және басқа аффрикаттарын қазіргі қалпынан түптегіне дейін барлап, түптегінен бері қарайғы қалыптану кезеңдерін кезең-кезеңге бөліп саралау, түркі тілдерінің (отызға жуық тіл) тарихи даму кеңістігінде салыстырмалы талдау, оларды зерттеудің жолын, әдістері мен тәсілдерін табу, олардың туу, қалыптану, даму заңдылықтарын ашу – зерттеушіден түркологияның тарихы мен теориясы бойынша терең білімді, іргелі ізденісті, ерен еңбекті талап еткен өте күрделі, көпқатпарлы, инемен құдық қазғандай қиын жұмыс.
Зерттеуші байырғы түбірлер мен қосымшалардың арасындағы сабақтастықтарды қарастыра отырып, кейбір дербес сөздердің жұрнаққа немесе жалғауға айналу үдерісінің кезеңдерін анықтау мен көне түбірлер мен жаңа түбірлердің генетикалық ішкі байланыстарын салалап, саралауда да елеулі жетістіктерге жетті.
Ғылымда заңдылық деңгейінде қалыптасқан күрделі де іргелі құбылыстың ақиқатын оның бөлімдері, бөлшектері деңгейінде анықтау мүмкін емес. Мұндай құбылысты түгел қамтып, оның заңдылығын құрамдас бөлімдері мен бөлшектерінің өзара байланыстары, қатынастары, тұтастығы жүйесінде зерттеу ғана ойдағыдай нәтижеге алып келеді. Берікбай Сағындықұлы түбіртектер туралы теориясын осындай методологиялық ұстанымға, пәнаралық зерттеу қағидаларына, математикалық логика, математикалық модельдеу қисындарына сүйене отырып жасады.
Зерттеуші түркология, қазақ тіл білімі саласында іргелі зерттеу жұмыстарын жүргізумен қатар, орта ғасырдағы жазба әдеби ескерткіштердің транскрипциясын, аудармасын, түсіндірмелі, алфавитті, кері алфавитті жиілік сөздіктерін жасап, баспадан шығарып, олардың кең ауқымдағы ғылыми айналымға түсуіне атсалысты. Орта ғасырдың жазбаша ескерткіштерін түпнұсқадан оқу, дәлме-дәл аудару, әр сөздің мағынасын ашып, сөздік құрастыру – ғалымның кәсіби құзыреттілігінің саралығын тағы бір қырынан танытты.
Ғалымның Ахмед Йүгінекидің «Һибат-ул хақайиқ» (Ақиқат сыйы) дастанының транскрипциясын, аудармасын жасауы, зерттелу тарихын зерделеуі, ғылыми сипаттамасын жазуы, лексика-грамматикалық ерекшеліктерін анықтауы, түрікше-орысша-қазақша, арабша-орысша-қазақша, парсыша-орысша-қазақша сөздіктерін беруі – өз алдына аса аумақты, жауапкершілігі мол және игілікті жұмыс.
Түрколог ғалымдардың арасында Ахмед Йүгінекидің «Һибат-ул хақайиқ» (Ақиқат сыйы), Махмұт Қашқаридың «Диван-у лұғат-ит турк», Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» шығармаларының қарлұқ-ұйғыр тілінде жазылғаны туралы пікірдің барын айта келіп, ғалым бұл пікірдің қателігін бұлтартпас тілдік фактілермен дәлелдеді.
Сондай-ақ Рабғузидің «Қиссас-ул анбийа» еңбегін зерттеп оқу, зерделеп түсіну Берікбай Сағындықұлының ғылыми зерттеулерінің өрісін кеңейтті. Теология саласындағы «Ғаламның ғажайып сырлары» атты іргелі еңбегі, Қорқыт атаның өмірі мен шығармашылығы, ойшылдығы туралы ойлары мен толғаныстары ғалымның ғылыми шығармашылығының айрықша айдынды арнасына айналды.
Берікбай Сағындықұлы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде аға оқытушы, доцент, профессор, кафедра меңгерушісі, диссертациялық кеңестің мүшесі, кеңес төрағасының орынбасары, кеңес төрағасы ретінде ұзақ жылдар бойы ұстаздық етіп, онға тарта жаңа және арнаулы оқу пәндерін өндіріске енгізді. Отыздан астам ғылым кандидаты мен докторларын даярлады. Қазақ тіл білімінің, түркологияның, қазақ филологиясының дамуына зор үлес қосты.
Бүгінде сексенге келген дара тұлға алды-артына сеніммен қарап, ұстаздық және ғылыми-шығармашылық еңбегін табысты жалғастыруда.
Жанғара ДӘДЕБАЕВ,
филология ғылымдарының докторы, профессор,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Абай институтының директоры
