Маңғыстаудың маң даласына аң мен құсты жерсіндіру жұмыстары жүйелі жүргізілуде. Жазы ыстық, қысы қытымыр, шөлді өлкенің табиғатына бейім тіршілік иелері жатырқап-жатсынбай бауыр басып, төлдеп, көбейіп келеді. Табиғи ерекшеліктерімен, мәдени мұраларымен келешекте туристік зор әлеуетке ие болып, толассыз туристер легін тартамын деп талаптанған өңірге тамашалаушылар үшін аң-құс түрлерін молайту, саятшылық пен әсерлі серуен-сейілді ұсыну да маңызды болып тұр. Сондықтан Маңғыстаудың даласында тіршілік етуші аң-құс түрлерін сақтап, көбейтумен қатар, өзге өңірлерден тасымалданған тұқымдарды жерсіндіру және санының артуына ықпал ету – өзекті мәселе. Өңірде күшейтілген күзет жұмыстарының нәтижесінде жануарлар өсіп келеді. 2017 жылғы Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті жүргізген авиасанақ кезінде қорғалатын жергілікті аймақтардан 1509-дан астам арқар анықталып, қарақұйрық, арқар және басқа да жабайы аңдардың саны алдағы жылмен салыстырғанда көбейгені байқалды.
Кеңестік кезеңде Түрікменстаннан «Барсакелмеске» әкелінген құландар кейін Маңғыстауға да әкелініп, жіберілді. Бұл жер бетіндегі санының азаюына байланысты арнайы қорғауға алынып, халықаралық табиғат қорғау одағының және Қазақстанның «Қызыл кітабына» енген құландар санын көбейтудегі бірден-бір жол болатын. Аталмыш үрдіс кейін де жалғасын тауып, 1991 жылы 35 құланның тұяғы Маңғыстау топырағына тиді. Арада 13 жыл салып жүргізілген санақ нәтижесі олардың қарасы артып, 100-120 құланға жуықтап қалғанын анықтады. Қазір де Маңғыстауда құлан, құс түрлерін әкелу жұмысы толастаған жоқ.
– Жануарлардың өсімін молайтудың негізгі жолы – реинтродукциялау, яғни жануарлар түрлері дара нұсқаларын бұрынғы мекендеу орталарына әдейі ауыстыру. Осыған байланысты «Қазақстанның биоалуантүрлілікті сақтау ассоциациясы» тарапынан 2017-2020 жылдарға арналған Қазақстандағы құландарды реинтродукциялаудың биологиялық негіздемесі жасақталды. Осы биологиялық негіздемеге сәйкес 2019 жылы «Барсакелмес» қорығынан құландарды Маңғыстау облысының аумағына әкеліп жерсіндіру жоспарланған. Маңғыстауға 1991 жылы «Ақтау-Бозашы» мемлекеттік қаумалына құландар әкеліп жіберілген және олар осы жердің табиғатына тез жерсінді, – дейді бұл туралы Маңғыстау облыстық орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық инспекциясы басшысының орынбасары Ғаббас Досатов.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Біріккен Араб Әмірліктері арасында жануарлар дүниесінің, оның ішінде сирек кездесетін құстардың өсімін молайту мақсатында 2018 жылдың мамыр айында 500 лашын Қарақия, Бейнеу аудандары аумағына ұшырылса, 2013 жылдан бері облыста 1500 бас шамасында дуадақ, лашын табиғат аясына жіберілген.
«Қызыл кітапқа» енген дуадақ құсының санын Маңғыстауда көбейту үшін жылда Біріккен Араб Әмірлігінен және Түркістан облысынан Үстіртке бірнеше бас аталған құс әкелінеді. Инкубаторда өсірілген дуадақтардың кең далаға еркін сіңісіп кетуі және қаскөйлерден қорғануы оңай емес, сондықтан олар үнемі бақылауда. Дуадақты қорғаудың халықаралық қоры аталық дуадақтарға арнайы қондырғы орнатып, олардың қайда, қалай жүргендігінен хабардар болып отырса, құстарды тасымал кезінде бабымен жеткізумен, олардың жай-күйін жасаумен франциялық орнитолог мамандар айналысады.
«Береген қолым алаған» дегендей, дуадақ әкелген арабтар ителгі құсқа «құда түскен». Келісім бойынша олар Үстірт үстінен 50 ителгі аулап, саятшылық құруға құқылы болып шықты.
«Балығы тайдай тулаған...»
«Маңғыстаулықтар келгенде таңсық тағам ғой деп балық ұсынушы едім, сөйтсем қателесіппін. Балықтың «көкесі» Маңғыстауда екен», деп еді жуырда бір атыраулық жігіт. Балық аулау және оны өндіру ісі ірі салаға айналып кетпегенмен, там-тұмдап тірлік етуде.
Маңғыстау облысы аумағында 2018 жылы балық аулауға лимит – 1859 теңге, 2019 жылы лимит 2567 теңге болды. Қалқыма балық түрлеріне майшабақ, тікенді балық (кефаль), қорытпа, ақмарқа жатса, табиғи балықтарға бекіре, шоқыр, қаракөз, сазан, көксерке, табан және қалған уақ балықтардың бәрі жатады. Теңіздегі балықтардың алуан түрлілігінің көп бөлігі теңіз және өзен балықтары деп аталса, ал қалған бөлігі өтпелі және жартылай өтпелі балықтар. Каспий балықтарының 40 түрі кәсіпшілік түріне жатады. Сирек кездесетін және «Қызыл кітапқа» енгізілген түрлері – волжалық майшабақ, Каспий албырты, ақбалық, құтым, тағы басқалар, – дейді Маңғыстау облыстық орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық инспекциясы басшысының орынбасары Ғаббас Досатов.
Балықтың әртүрлілігі тек қана Каспий теңізінде байқалады. Кәсіпшілік балық аулауда ерекше орын алатын жартылай өтпелі балықтар сазан, табан, ақмарқа, қаракөз, ал теңіздің байырғы балықтары майшабақ және тікенді балық (кефаль) көптеп кездеседі. Каспий теңізіндегі итбалық – уақ жемтіктерімен қоректенетін бір ғана балық түрі. Итбалық кәсіпшілік түріне жатады, қазіргі уақытта итбалықты пайдалану тоқтатылды. Каспий теңізінде ауа райының тез өзгеруіне байланысты жағалау аймақтарында кефаль балығының қозғалысы анық байқалады. Кефаль теңіздің оңтүстік аймақтарын қыстап, 800 шақырым қашықтықта жүріп Түрікменстан теңіз жағалауларына барады.
Каспий теңізінен балық аулаудың өзіндік ерекшелігі бар. Жылдың негізгі бөлігі теңізде дауыл болып тұрады, балықтар өтпелі, наурыз айынан бастап Түрікменстан шекарасы аймағынан кефаль, майшабақ, көксерке балықтары келеді, осы балықтар Баутино аумағынан өткеннен кейін оларды аулау азаяды, себебі теңіздің солтүстік аймақтарында балықтар әр бағытқа кетеді. Сәуір айынан бастап Жайық өзенінің Каспий теңізіне құяр жерінен ақмарқа, сазан, табан, қаракөз және тағы басқа балықтары келіп, маусым айында қайтып кетеді.
Судағы тіршілік иесіне қатысты қаскөйлер ісі де тыйылар емес. Түпқараған және Бозашы инспекциясы бөлімдерінің 13 инспекторы теңізде, жағалауда мемлекеттік бақылау, қорғау жұмыстарымен айналысады. Олар 2 суда жүзу құралы және 3 автокөлікпен қамтамасыз етілген. Шекара қызметі, полиция департаменті, көлік инспекциясы және прокуратура органдарымен біріккен іс-шара жоспары жасақталған.
2018 жылы Маңғыстау облысы аумағында заңсыз аң аулаудың өрескел үш фактісі анықталса, Инспекцияда жануарлар және өсімдіктерді қорғау бойынша 319 рейд жүргізіліп, 127 құқықбұзушылық анықталған, оның 110-ы әкімшілік, 17-сі қылмыстық құқықбұзушылық болып табылады, әкімшілік істер бойынша салынған 899 мың 458 теңге айыппұл толық өндірілген.
Өз басын қатерге тіге жүріп қаскөйлерге қарсы тұратын қорықшылардың еңбегі ерен.
Аң аулау қаншалықты заңды?
Аңғарға барып аң аулап, қырға шығып қиқулатып қайтатындар жоқ емес. Ол қаншалықты заңды?
Мамандар сөзінше, Маңғыстау облысында спорттық тұрғыда әуесқой аң аулау жүргізіледі. Облыста тіркелген бір аңшылық шаруашылығын жүргізуші мекемеге 9 аң аулау алқаптары бекітілген. Маңғыстауда аң аулау алқаптарында аңшылық маусым 1 қыркүйектен бастап келесі жылдың 15 ақпаны аралығында өтеді. Ал қасқыр аулау мемлекеттік қызмет болып табылады. Биыл облыс аумағында 300 бас қасқырға дейін аулауға рұқсат етілген.
– 2016 жылдан бастап Қазақстанда көктемгі аң аулау тоқтатылды. Оған себеп, Қазақстанның биоалуан түрлілікті сақтау ассоциациясы және Білім және ғылым министрлігінің Зоология институты көктемгі аң аулау бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізіп, биологиялық негіздеме дайындады. Биологиялық негіздеменің қорытындысы бойынша барлық суда жүзетін құстардың Қазақстан аумағы бойынша саны күрт азайған. Оның себебі көктемгі аң аулау кезінде аталық құстарды аулауға рұқсат беріледі, ал аңшылардың негізгі бөлігі аталық және аналық құстарды айыра бермейді, сондықтан олар барлығын бірдей аулайды және көктемде үйректерді суға «алдамшы үйрек» қойып аулауы тиіс, оны көпшілігі сақтай бермейді. Сонымен бірге көктемгі мезгілде аналық құстардың жұмыртқа салатын мезгілі, – дейді Маңғыстау облыстық орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық инспекциясы басшысының орынбасары Ғаббас Досатов. Сондай-ақ жан-жануарлардың төлдеп, көбейетін көктем мезгілінде аңшылар мылтық атып, аң аулайтын болса, жануарларды өз мекендерінен үркітетіні белгілі.
