Өмір мұраты

Сенбі, 18 мамыр 2013 2:46

Көрнекті ғалым, химия ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы ҰҒА-ның академигі, Ұлттық инженерлік академияның, Халықаралық инженерлік ака­демияның және басқа да бірнеше халықаралық академиялардың академигі, Қазақстан Рес­­публикасының еңбек сіңірген ғылым қай­раткері, Алматы қалалық ардагерлер кеңесінің төрағасы Еренғайып Шайқұтдіновтің есімі отандастарымызға жақсы таныс.

Сенбі, 18 мамыр 2013 2:46

Көрнекті ғалым, химия ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы ҰҒА-ның академигі, Ұлттық инженерлік академияның, Халықаралық инженерлік ака­демияның және басқа да бірнеше халықаралық академиялардың академигі, Қазақстан Рес­­публикасының еңбек сіңірген ғылым қай­раткері, Алматы қалалық ардагерлер кеңесінің төрағасы Еренғайып Шайқұтдіновтің есімі отандастарымызға жақсы таныс.

Солтүстік Қазақстан облысында жұмысшы отбасында дүние есігін ашқан Еренғайып Мәлікұлының балалық шағы Ұлы Отан соғысының ауыр жылдарымен тұспа-тұс келді. Бұл кезде әйелдер мен балалар майданға кеткен күйеулері мен әкелерін жоқтатпаймыз деп таң атқаннан күн батқанға дейін бел жазбай еңбек етті. Егін екті, шөп шапты, мал бақты. Осындай қарбалас істерден Еренғайып та шет қалған жоқ. Осылай аштық пен суыққа төзе жүріп, тез есейді. Соғыстан кейінгі жылдардың да қиындықтары аз болған жоқ. Ол соның бәрін көрді. Бірақ жасыған жоқ. Орта мектепті күміс медальмен бітіріп, 1951 жылы КСРО-дағы инженер даярлайтын үздік жоғары оқу орындарының бірі – Мәскеудегі М.В.Ломоносов атындағы химиялық технология институтына оқуға түсті.

Сол жылдары Н.Зелинский, А.Несмеянов, И.Назаров, И.Алимарин сынды академиктер еңбек ететін бұл институттың даңқы дүркіреп тұрған-ды. Болашақ академик білімінің іргетасы осында қаланды. Атақты ғалымдардың ақыл-кеңестерін көңіліне тоқыған ол, өз өмірін білім, ғылым жолына арнауға мықтап бел буды. Сөйтіп, 1956 жылы институтты қызыл дипломмен бітірді. Жас маман Е.Шайқұтдінов жолдамамен  Қазақстанға Қарағандыдағы синтетикалық каучук зауытына жіберілді. Осында екі жылдай ауысым бастығы болған ол, практикада химиялық өндірістің бүге-шігесін білетін инженер-технологтың тәжірибесін алады. Дегенмен, ғылымға деген құштарлық оны қайтадан Мәскеу химиялық технология институтына алып келеді, 1958 жылы емтихандарды мүлтіксіз тапсырып, осы оқу орнының аспиранты атанады.

Институтта Еренғайып Мәлікұлының ғылыми бағыты көрнекті ғалым, КСРО ҒА мүше-корреспонденті А.Башкировтің жетекшілігімен қалыптасады. Жетекшісінің қолдауымен тармақталған көмірсутектерді сұйық фазада тотықтыру кинетикасы мен механизмі саласында кандидаттық диссертациясын табысты қорғайды және бірқатар үшіншілік спирттерді синтездеудің жаңа әдісін ойлап табады. Диссертация қорғаған соң бірден ол 1963 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетіне жоғары молекулалық қосылыстар кафедрасына шақырылады. Бұл кафедраны осы жылы химия факультетінің деканы профессор Б.Бірімжанов пен ҚазКСР ҒА академигі С.Рафиков құрған болатын және осы бағыттағы Кеңес Одағындағы Мәскеу және Ленинград университеттерінен кейін құрылған үшінші кафедра еді.

Содан бері қайда жұмыс жасаса да, қандай қызмет істесе де Еренғайып Мәлікұлы Шайқұтдіновтің шығармашылық қызметі ҚазМУ-дің жоғары молекулалық қосылыстар химиясы кафедрасымен үздіксіз байланыс­та болды. Б.Жұбанов пен Е.Шайқұтдіновтің жетекшілігімен полимерлер химиясының маңызды салаларында: полимерлену, поликонденсация, полимерлерді химиялық түрлендіру, полимерлердің ерітінділерімен зерттеулер жүргізу бастама алды, бұл кафедра түлектері – болашақ мамандардың кең ауқымды ғылыми көзқарасының қалыптасуына жағдай жасады. Аға оқытушы, доцент, кафедра меңгерушісі ретінде Е.Шайқұтдінов бар күш-жігерін Қазақстанда жас полимерлер ғылымы бойынша кадрлар даярлауға және дамытуға арнады. ҚазМУ-дің химия факультетінің қабырғасында оның педагог, зерттеуші және ғылым мен жоғары білімді ұйымдастырушы қабілеттері жарқырай көрінді.

Әлемдік ғылыми қауымдастық академик Е.Шайқұтдіновті Қазақстандағы жоғары молекулалық қосылыстар химиясының негізін қалаушылардың бірі деп таниды, ол полимерлер туралы ғылымды  әлемдік деңгейдегі маңызы жоғары іргелі еңбектерімен байытты. Ол қарапайым винил эфирлерін радикалды сополимерлеу саласында алғашқы зерттеулер жүргізді. Шәкірттерімен осы процестерді басқарудың тиімді әдістерін ашты, физика-химиялық қасиеттері құнды жаңа функционалды полимерлер алды. Кезінде бұл зерттеулерге М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің жоғары молекулалық қосылыстар кафедрасының меңгерушісі, РҒА академигі В.А.Кабанов назар аударып, жоғары бағасын берді. Қазіргі уақытта Е.Шайқұтдінов ашқан қарапайым винил эфирлерінің радикалды сополимерлену кинетикасын басқару әдістерін ғалымдар толық мойындады.

Ғалымның айтарлықтай ғылыми жетістік­теріне полимерлі гидрогельдер алуын жатқызуға болады. Олар алдын ала жасалған бағдарламаға сәйкес сыртқы ортаның параметрлерінің өзгерістеріне бейімделе алатын «ақылды» материалдарға жатады. Мұндай полимерлі заттар медицинада, электроника мен робототехникада сенсор ретінде пайдалану үшін қолданылады.

ҚазМУ-де академик Е.Шайқұтдінов функ­­ционалды гидрофильді полимерлер хи­мия­сы мен физикасы саласында ғылыми мек­теп құрды. Ол іргелі және қолданбалы зерт­теулерімен халықаралық дәрежеде мойын­дал­ған. Импакт-фактор мен сілтеме жасау индексі негізінде ғылыми журналдар мен ғалымдардың рейтингін бағалаудың әлем­дік жүйесін әзірлеген халықаралық Thom­son Reuters агенттігінің мәліметтері бойын­ша осы мектептің үш өкілі – академик Е.Шайқұтдіновтің шәкірттері (профессорлар Г.Мун, З.Нүркеева, В.Хуторянский) соңғы жылдарда интерполимерлі комплекс­тер саласындағы әлемдік ғалымдар мен мамандар рейтингінде алдыңғы үш орында келеді. Өз зерттеулерінің саласында осындай нәтижеге жеткен ғылыми мектептер саусақпен санарлықтай екендігі анық.

Радикалды сополимерленудің процестерін реттеудің теориялық негіздерін табыс­ты дамытумен қатар Е.Шайқұтдінов ғылы­ми зерттеулерінің нәтижелерін практика­­­да іске асыруға белсенді жағдай жасады. Қыз­­меткерлерімен бірге қасиеттері жақсар­­­­тыл­ған пластификаторлар, қабыршақтар, флокулянттар мен ингибиторлар алудың өнеркәсіптік тиімді әдістерін жасайды. Бұрғылау ерітінділерін тиімді тұрақтандырғыш ұсынылады, оның өндірісі Қарағандыдағы синтетикалық каучук зауытында жүзеге асырылады.

1978 жылы Е.Шайқұтдінов Қазақстандағы инженерлік білім берудің көшбасшысы – В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының (қазіргі Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ) проректоры, 1992 жылы – ректоры қызметіне тағайындалады. 2001 жылдан бері Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-дің мұнай мен газды өңдеудің химиялық технология­сы кафедрасының, сондай-ақ, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің органикалық заттар, табиғи қосылыстар мен полимерлер химиясы және технологиясы кафе­драсының профессоры болып қызмет етеді.

Профессор Е.Шайқұтдінов – көрнекті педагог, оқу-әдістемелік және тәрбие жұмысының іскер ұйымдастырушысы, оқу процесіне жаңа кәсіби технологиялар мен әдістерді енгізуге ұйытқы болып жүрген білікті басшы. ҚазПТИ-де жұмыс жасай жүріп, ол институттың ғылыми-әдістемелік жұмысына, оқу процесінің материалдық және әдістемелік қамтамасыз етілуіне, оны жетілдіруге, профильдік маман­дықтарды кеңейтуге зор үлес қосты. 1978 жылы Қазақ политехникалық институтында оның қатысуымен «Мамандарды даярлау сапасын басқарудың кешенді жүйесі» әзірленіп, іске қосылды, бұл жоғары оқу орнының барлық қызметін регламенттейтін кәсіпорын стандарттарының жиынтығы болып табылады. Бұл жүйе инженерлік кадрларды даярлау сапасын арттыруға жол ашты. Осы жылдары институтта бірқатар жаңа химия-технологиялық мамандықтар бойынша технологтар даярлау да қолға алынды.

Е.Шайқұтдінов ҚазҰТУ-дің әлемдік білім беру кеңістігіне енуіне  және халықаралық ынтымақтастығының дамуына да өз үлесін қосып келеді. Университет беделін әлемдік деңгейге жеткізді. 1978 жылдан 2000 жылға дейінгі аралықта 27 мемлекеттен 600-ден астам шетелдік азамат Қазақ ұлттық техникалық университетінің дипломын алды. ҚазҰТУ Англия, Италия, Канада, Куба, Финляндия, Жапония, Германия мен Американың бірқатар оқу орындарымен әріптестік қарым-қатынас орнатты. Е.Шайқұтдінов үш университет: Лаквил (Италия), Лондон (Ұлыбритания) және ҚазҰТУ (Қазақстан) қатысқан Еуроодақтың «Темпус-Тасис» халықаралық білім беру бағдар­ламасының координаторы болып табылады. Осы бағдарламаның арқасында ҚазҰТУ-дің көптеген студенті мен оқытушылары Еуропаның жетекші университеттерінде тағылымдамадан өтуге мүмкіндік алды. Бағдарлама шеңберінде университет заманауи компьютерлік және зертханалық техникамен жабдықталды. Осы жылдары ҚазҰТУ ТМД мемлекеттерінің ара­­­сын­да алғашқы болып Ресейдің техникалық жо­ғары оқу орындарының қауымдастығына кірді.

Еренғайып Мәлікұлының тікелей қатысуы­мен ҚазҰТУ Қазақстанда жұмыс жасайтын ірі шетелдік компаниялар «Сименс», «Шлюмберже», «Шеврон», «Сандвик-Тамрок» компаниялары үшін базалық жоғары оқу орнына айналды, бұл компаниялар университет зертханалары үшін жаңа технологиялар мен құрал-жабдықтар, ғылыми-техникалық әдебиет, бағдарламалар жасайды.

Ғалым ағамыз іргелі зерттеулер, білім беру процестерін реформалау және жетілдірумен қатар экономикада маңызы зор практикалық жобаларға әрқашан көңіл бөліп келеді. Оның жетекшілігімен «Қазақмыс» АҚ цехтарында кальций молибдатын түйіршіктендіру үшін жаңа желімдік байланыстырғыштар тәжірибелік-өнеркәсіптік сынақтан өтті. Тері өндірісінің қалдықтары негізінде желатинді коллагенді алмастырғыш өндірісі ұйымдастырылды, бұл технология мыс, қорғасын мен мырышты электрлік рафинирлеу процестерінде табысты қолданылуда.

Академик Е.Шайқұтдінов еліміздің қоғам­дық-саяси өміріне де белсенді араласып жүр. Ол 10 жылдан астам уақыт Алматы қала­лық ардагерлер кеңесін басқарып, аға ұрпақ өкілдері – Ұлы Отан соғысы мен еңбек майда­нына қатысушыларға қатысты қала басшы­лығының маңызды әлеуметтік жобаларын жүзеге асыруды қамтамасыз етіп келеді. Ол соғыс ардагерлері комитетінің координациялық кеңесінің және «Тәуелсіз мем­лекеттердің ардагерлерінің қоғамдық ұйым­дарының достастығы» халықаралық одағының мүшесі. Қоғамдық қызметтің осы басым бағыты Еренғайып Мәлікұлын жинаған тәжірибесін, өмірлік ұстанымын, беделін соғыс және еңбек ардагерлерін қорғауға бағыттауға мүмкіндік береді. Қоғамдық көлікте тегін жүру, зейнеткерлер үшін жәрдемақы, санаторийде емделу академик Е.Шайқұтдіновтің күнделікті жұмысына айналды. Ол аға ұрпақ өкілдерін әлеуметтік қорғауға назар аудара жүріп, жас­тарды тәрбиелеу және ұрпақтар сабақ­тастығын дамыту мәселелеріне де көп көңіл бөледі.

Жемісті ғылыми, педагогикалық және қоғамдық қызметі үшін академик Е.Шайқұт­дінов «Құрмет», «Парасат» және «Барыс» ордендерімен, «Ерен еңбегі үшін», «Еңбек ардагері», «Астана» медальдарымен, Ыбырай Алтынсарин медалімен, Қазақстан Президенті Н.На­­зарбаевтың және Ресей Президенті Д.Мед­ведевтің алғыс хаттарымен марапатталды. 1991 жылы оған «Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері» атағы берілді.

Академик Е.Шайқұтдінов сексеннің сеңгіріне шықса да, әлі тың  жаңа идеялар мен жоспарлар баураған ғалым тәуелсіз Отанының арайлап атқан әр таңына қуанады. Қазақ елінің жұлдызы жарқырай берсе екен деп тілейді. Еліне, туған халқына қалтқысыз қызмет етуді өмір мұратына айналдырған азаматты алға жетелейтін де осы сенім екені даусыз.

Ғалым МҰТАНОВ,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ректоры.