Абылайдың ақ туы

Сейсенбі, 1 қаңтар 2013 8:31

Туғанына 300 жыл толғалы отырған тумысы бөлек тұлға туралы толғаныс

Қазақ тарихында Абылай тұл­ғасының қандай орын алатынын, сұлтан Абылайдың, хан Абылайдың кім екенін тәптіштеп түсіндіру артық болар. Абылай біздің бағамызды тілемейді. Жер бетінде ақырғы қазақ қалғанша  Абылай есімі ұмытылмайды. Демек:

Сейсенбі, 1 қаңтар 2013 8:31

Туғанына 300 жыл толғалы отырған тумысы бөлек тұлға туралы толғаныс

Қазақ тарихында Абылай тұл­ғасының қандай орын алатынын, сұлтан Абылайдың, хан Абылайдың кім екенін тәптіштеп түсіндіру артық болар. Абылай біздің бағамызды тілемейді. Жер бетінде ақырғы қазақ қалғанша  Абылай есімі ұмытылмайды. Демек:

«Қайырусыз мал бақтырған ханым-ай,

 Қалыңсыз қатын әперген ханым-ай!» деген Бұқар жырау­дан немесе «Адам Атадан Абы­­­лайға дейін, Абылайдан ке­йін де Қазақбайдың баласы Абы­лай тұсындағыдай өмір сү­ріп көрген жоқ» деген Мәшһүр Жү­сіптен, немесе «Қазақтардың аңыз-әфсаналарында Абылай айрықша қасиеті бар киелі, керемет құдірет иесі болып саналады. Абылай дәуірі – қазақтың ерлігі мен серілігінің ғасыры» деген Шоқаннан асырып айту қиын.

Осыдан 65 жыл бұрын Мұх­тар Әуезов жазған мына сөз­дерді дәл қазіргі Тәуелсіздік заманында еске алып отырсақ, артық болмас: «Қазақтың дербес ел болуына, әрі-беріден соң, қазақтың қазақ болуына, басы қосылып, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаруына ерен еңбек сіңірген Абылайдан артық адам болмас».

Өйткені, «…сол аласапы­ран дәуірде қалың елдің «қай­раң­дап жан қала ма» деген «Қа­зықұрттай» (Нұх пай­ғам­бардың бүкіл тіршілік иесін сақтап қалғанын айтады – З.Т.) үміті жалғыз ғана Абылай басында қалған болатын. Ескі қазақ ел­дігін, ескі жұрттың тіле­гін, ту кө­теріп бір араға жи­ған Абылай болатын».

Елбасымыз Нұрсұлтан Назар­баевтың мына сөздері де әрбір зерделі азаматқа ой салуға тиіс: «Иә, Абылай – аңызға айналған тұлға. Бірақ, біз ата тарихының бар шындығын ашу үшін, сол аңыздан ақиқатты ажыратып алуымыз керек және оны өткеннен сабақ, тарихтан тағылым алу үшін жасауымыз керек… Абылай тақырыбы ол туралы аңызды өршіту үшін емес, тәуелсіздік үшін күрескен тарихи тұлғаның өмірінен тағылым өрбіту үшін қажет… Мен үшін Абылай заманы ғана емес, бүкіл қазақ тарихы ұлт-азаттығы, мемлекет тәуелсіздігі үшін күрес сияқ­ты көрінеді. Ел бостандығы, ұлт тәуелсіздігі біздің халық үшін еш уақытта да төбеден түскен сый болмаған. Ол әрдайым ел қамын жеген ерлердің жанқиярлық, жанпидалық еңбегінің, күресінің нәтижесінде ғана келгенін ешқа­шан ұмытпауымыз керек».

Әлбетте, жаратылысынан әді­лет жақтаған турашыл, қана­ғат­шыл, досына адал, жауына қатал, табанды да ұстамды мінез Абылайға тән екендігі сақталған құжаттардан, тура және жанама мағлұматтардан көрінеді. (Бұл деректерді жеке толғап, таратуға тұрады). Абылай атқа мінген кезде Ресей мен Қытай бірімен-бірі іштей бақас, күш-қуаты жағынан санасатындай дәрежеге жеткен. Жоңғар хандығы да қан­ша қуатты болса да, қазақ хан­дығын оп-оңай жұтып қоя алмайтын. ХҮІІІ-ға­сырдың ортасына қарай, әлемдік бәсекеде қару күшіне дипломатия шеберлігі қосылды. Бұрын жауласқан, жер үшін қырқысқан мемлекеттер келісім, тіпті ұтылыс үстіндегі мәміле жолын да таңдай бастады. Бұл – мемлекеттердің қатар көрші өмір сүруінің өрке­­ниетті, мәдениетті жолы еді. Абы­­­­лайдың көпвекторлы саясаты арқасында сыртқы соғыс қаупінің беті қай­тып, бейбіт еңбекке үйрене бастаған халықтың дәулеті өсті, жаны сауығып, намыс-жігері оянды.

Соғыс жағдайындағы қор­ғаныс мүддесіне байланыс­ты, Абы­­лай билер алқасының әле­уе­тін шектеп, «әскери демократия» дәстүріне сәйкес, билерден гөрі батырларға көбірек арқа сү­йеген. Алайда, Абылай жоғарғы билік жанындағы кеңесші орган Хан кеңесін сақтаған. Ол нақ­­ты жағдайға байланысты жылына бір рет шақырылатын. Қол­дағы құжаттар Хан кеңесінің қа­­­­рауына ел өмірінің, кеңінен ақыл­дасып, бірауызды шешім алу­­­ды қажет ететін мәселелер ға­­на ұсынылғанын көрсетеді. Бас­­қа жағдайларда, келесі Хан ке­ңесі шақырылғанша, жеке-дара билік жүргізіп, елдің қорғаныс жағдайына байланысты батыл да жедел шаралар қабылдап отырды. Абылайдың бұл шешімдерінің дұрыс болғандығын тарих ақтап шықты.

1740 жылы тамыздың соңғы күндері Әбілмәмбет ханмен бірге қазақтың игі жақсыларының қатысуымен Орынбор қаласында Ресей әкімшілігімен келіссөз жүр­гізуге Абылай сұлтан тұңғыш және ақтық рет қатысты. Сол алғашқы ресми қабылдаудың өзінде-ақ, 27 жастағы Абылай сұлтанның ақсүйек тәрбиесі мен тәртібі, сұңғыла сауаты таныл­ғаны сақталған протоколдан ай­қын көрінеді. Әбілмәмбет ханның сөзіне көлденең килігіп, кешірім сұрап алады да Абылай сұлтан генерал В. Урусовқа Ресей бекі­ністері мен қалаларында тұтқын болып отырған қазақтарды қай­тару туралы мәселені төтесінен қояды. Және сол күні Орта жүз­дің төрт қазағын босатып алады. Бұдан кейін де Абылай екі жақтың тұтқындарын баспа-бас айырбас жолымен босатып отыруға келіседі. Тек осы бір ғана мысалдың өзі Абылай бас­таған қазақ мемлекетінің дербес саясатын көрсетеді. Және бұл саясатты Абылай өле-өлгенше бұлжытпай ұстанғаны, кейбір даулы, шие­леністі мәселелердің өзінде табан­дылық танытып, қуаты басым болса да, Ресей пат­шалығына бас имегені құжат­тарда анық сипатталған.

Құпия құжаттарда Абылайға тікелей қарсы келе бермеу ке­рек­­тігі, оны «шамдандырып ал­­­­­­­мау» жағы көп айтылады. Мысалы, 1778 жылы капитан Бреховқа берілген нұсқауда: «…Абылай сұлтанмен сөйлескенде, мейлінше жұмсақ болыңыз. Байқап отырыңыз, шамына тимеңіз» деген сөздерге қара­ғанда, қазақтың ханының кең парасаты, саясаткерлігі бір бас­қа, мінезі қатал, адуынды би­леуші болғандығы байқалады. Сондықтан да нұсқауда: «Ал, енді Сіздің айтқандарыңызды қабылдағысы келмесе, одан әрі сөзді доғарып, Абылай сұлтанды мазаламаңыз». Нұсқаудың со­ңында үшінші рет ескертіп, Бре­ховқа тілек түрінде: «Әйтеуір, Абылай сұлтанның көңіліне ке­летін қандай бір шалт мінез, сал­қын қабақ көрсетпеңіз». Мұ­­ны жазып отырған генерал Мансуров, оның қолымен қа­ғазға түскен сөздер Ресей им­периясының патшасынан бас­тап, ең жоғарғы шендегі қызмет адамдарының ой-пікірі десек қателеспейміз.

Абылайдың тәуелсіздігінің ай­қын белгісі – сол 1740 жылдан кейін оның Ресейдің немесе Қытайдың бірде-бір генералымен бетпе-бет кездеспеуі. Содан былай ол Орынбор, Ом­бы қалаларына, Ор, Троицк, Петропавл бекіністеріне шақы­рылса да, ат ізін салған емес. Ресей мен Қытайдың патшасына барып қол тапсырған жоқ. Бірақ, көршілермен күн сайын дерлік, тығыз байланыс жасап отырды, хат жазысты, елші алмасты.

Абылайдың тұлға ретіндегі ұс­там­дылығына, көсем ретіндегі кемеңгерлігіне дұшпандары да тән­ті болған. Айталық, Әбіл­мәм­бетті өз мүддесіне пайдала­на алмаған Ресей үкіметі Абы­лайдың өзіне сөз салып, 1759 жылы-ақ: «сені Орта жүздің ханы деп жариялайық», дегенде оған Абы­лай қарсы болып, Әбілмәмбет тірі тұрғанда таққа таласпайтынын түсіндірген.

Сақталған деректер оның бі­лікті мемлекет басшысы, көре­ген, ашық саясаткер екенін айғақ­тайды. Көрші бір елмен байланысын екіншісінен жасырмайды. Бір күнде Ресейге де, Қытайға да елші де атандырады. Оларға бас имей, өз ойын, ұстанымын биік деңгейде түсіндіреді. Ал, ол ұстанымы – тек қана қазақ халқының мүддесі. Абылайдың хаттарын оқып, ол айтыпты де­ген пікірлерді сара­лағанда, Абы­лайдың досы да, қасы да жоқ, тек қазақтың мүддесі ғана бар екеніне көз жетеді. Мы­салы, «қырғызды шапқалы отырмын, олар сіздерге қараушы ма еді?», деп Қытай патшасына, «Хиуаны шабамын деп отырмын», деп орыс патшасына хатпен хабар­лайды. Себебі, «олар менің қа­зақтарыма зәбір көрсетеді», дей­ді. Демек, Абылайды түсіну үшін құжаттарда келтірілген, тіпті көпе-көрінеу бұрмаланған шындықты тереңірек зерделеу қажет. Екіншіден, Абылай заманын жақсы білмейінше, бүгіннің терезесінен қарап, баға беруге де болмайды.

Абылайдың ұлылығының өзі – бүкіл қазақ ұлтының бірлігі, жер аумағының тұтастығын қам­тамасыз етуге бағытталған, осындай сындарлы саясаттан бір сәт те ауытқымауында. Сақталған құ­жаттар Абылайдың жеке-дара билігіне әлдекімнің таласпағанын да көрсетеді. Егер жекелеген сұл­тандар көрші мемлекеттермен тікелей қарым-қатынас жасайтын болса, оған Абылай тыйым салмайды. Себебі, бәрі – Абылайдың бақылауында.

1757 ж. 29 тамызда Қытай генералдарына айтқан: «…қазақ өз ішінде үш жүзге бөлінеді. Мен Орта жүздің ханымын. Кіші жүз бен Ұлы жүзді де менің тумалас аға-бауырларым билейді» деуі, әрине, Абылайдың биік парасатын көрсетеді. Немесе, 1778 жылы «…менің аталас туыстарым Әбілқайыр мен Әбілмәмбет хандар өмірден өтті. Олардың ізін басқан маған хандық кезек келді. Олар қайтыс болғаннан кейін қазақтың үш жүзі – Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүздің хандары мен сұлтандары, Ташкент пен Түркістан аймағының үлкен-кішісі тілек қосып, 1771 жылы Түркістан қаласында, біздің мұсылман жұртының әулиесі Қожа Ахмет зиратының басында, қазақтың салт-дәстүрі бойынша құран ұстап, қол жайып, мені қазақтың Үш Алашының ханы етіп ақ киізге көтерді», деген сөздер де Абылайдың аузынан шыққаны ақиқат.

Қоқан хандығы мен Алатау қырғыздарының Ұлы жүз қа­зақ­тарына қорлық көрсетіп, шап­қыншылық жасап отырғаны туралы хабар алған сәтте-ақ ол оңт­үстіктегі қазақтарды азат етуге аттанады. Қырғыздарды үш мәрте шабады, Қоқанның Ердене бегіне елші жіберіп ескертеді, Аралдағы түркімендер мен баш­­­­құрттарды әскер күшімен тәртіпке шақырады. Мұның бә­рі – шапқыншылық емес, қор­ғанудың, өз ұлтын сақтап қа­лудың, бір сүйем жерді де жатқа бермеудің қамы.

Жоңғар хандығы тарих сахнасынан мүлде кеткен кезде оның жерлерін басып қалған Қы­­тай патшалығымен бетпе-бет араласуға келгенде, Абылайдың алғырлығы тағы танылды. 1756 жылдың жазында Әмірсананы қуып келдік деген сылтаумен Сарыарқаға басып кірген 20 мың­дық шүршіт-қытай әске­рін Баянаула-Қу-Қар­қаралы ай­ма­ғында талқандаған Абылай, басқыншылардың келесі, 1757 жы­лы күш жинап, қайтып келеміз дегенінен қаймығып, жаңа жанжалдың алдын алды. Қытай императорына елші жіберіп, тату дипломатиялық қатынас орнатты. Соның алдындағы соғыс шығындары үшін Цянлунь императордан «білместіктен болды, қытай әскері екенін танымай қалдық» деп кешірім сұрап, тарту таралғы жөнелтті. Осыдан кейін тұрақты түрде «жылқыға жібек» яғни, қазақ-қытай сауда қатынастарын қалыптастырды. Қазіргі Үрімжі қаласы тікелей Абылай сұлтанның ұсынысымен құрылған жәрмеңке болатын.

Қазақ-қытай қатынас­тарын­дағы Абылайдың үлкен жеңісі Қазақстанның шы­ғысындағы Тарбағатай-Ерен­қабырға сияқты шұрайлы қо­ныс­тарды қайтарып алуы еді. Қазақтың жер аумағын түген­­деуде Абылайдың теңдессіз еңбегі бар.

Зарқын ТАЙШЫБАЙ,

М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан

мемлекеттік университетінің профессоры.

ПЕТРОПАВЛ.

___________

Биыл туғанына 300 жыл толғалы отырған Абылайдың мерейтойын Қазақстанның баянды дамуына негіз бо­ларлық ұлттық идея қалыптастыру, Пре­зидент Жолдауында айқындалған 2050 жылға дейінгі ұланғайыр жоспарларды жүзеге асыруға бастайтын рухани серпіліс жағдайында атап өтуіміз керек.