2019 жылдың 13 наурызында елордамыз Нұр-Сұлтан қаласындағы Ұлттық музейде К.Әзірбаевтың өмірі мен шығармашылығына арналған көрменің тұсауы кесілді. Бұл көрмеге ақынның мұражайынан арнайы алдырылған 60-тан астам экспонат қойылды. Көрменің ашылуына бірқатар қоғам қайраткері, депутаттар, өнер саласында жүрген жастар қатысты. Атақты ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері Мырзатай Жолдасбеков ақынның өмірінен сыр шертіп, көпшілік біле бермейтін кейбір жайларға тоқталды. Көрмеге келген көпшілік К.Әзірбаев туралы түсірілген «Алатаудың ақиығы» атты деректі фильмді көріп, тамашалады.
Елордада басталған осы іс-шара екі бағдарлама бойынша жүзеге асырылатын болып шешілді. Алғашқысы «Сарыарқаға саяхат» деп аталды. Мұның мәнісі мынада. Сонау 1958 жылы қазақтың біртуар азаматы, атақты жазушы, академик Сәбит Мұқанов Кенен ақынды ертіп бүкіл қазақ сахарасын аралатып, талай тарихи жерлерге алып барғанын біреу білсе, біреу білмейді. Балқаштың балықшыларымен, Қарағанды-Қарсақпайдың көміршілерімен, Теміртаудың болат балқытушыларымен кездестіріп, іргелі жиындар өткізген. Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырайдың туып-өскен жерлерін көрсетіп, қазақтың небір дүлдүлдерін өмірге әкелген Көкше жерін тамашалайды. Сапарының соңында Қызылжар өлкесін аралатып, өзінің туған жері Жаманшұбарға ат басын тірейді. Осы сапардан көңілі өсіп, үлкен шабытпен оралған ақын өзінің «Сарыарқаға саяхат» дейтін көлемді толғау өлеңін дүниеге әкелді.
Біз де Көкшетау, Қызылжар бағытындағы сапарымызды осылай атауды жөн көрдік. Ақынға арналған кеш Көкшетаудағы «Достар» мәдениет сарайында өтті. Кіріспе сөз жазушы-драматург, қоғам қайраткері Жабал Ерғалиевке берілді. Ол сал-серілік өнердің ұстаханасын ұстаған Кенен ақын жайлы біраз ой түйіндеп, оның әндерінің, өлең-жырларының қаншалықты мәнді-мағыналы екенін атап көрсетті. «Кенен атамыз Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай секілді қазақтың сал-серілік өнерін дамытып қана қоймай, оған жаңа мазмұн, өзгеше рең, нақыш берген шын мәнінде сал-серілердің соңы» деп ойын түйіндеді.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Серік Негимов болса, Кенен ақынның жыршылық, сал-серілік өнеріне ғылыми тұрғыдан жан-жақты сипаттама берді. К. Әзірбаевтың шығармашылығын тереңірек зерттеудің, қазіргі замана тұрғысынан танып білудің дәуірі енді басталды. Бүгінгі жас әдебиетшілеріміз, өнер зерттеушілер Кенен сияқты халық ақындарының мол мұрасын бүгінгі күннің талабына сай, қазіргі жас ұрпақтың таным - талғамына орай зерттеу керектігін баса айтты.
Қызылжардағы басқосуда белгіленген уақыттан кешікпей Сәбит Мұқанов атындағы кітапхананың алдына келіп тоқтадық. Қаладағы ең көне ғимарат болса да, жақсы күтімге алынғандығы байқалып тұр. Облыстың телерадио, баспасөз журналистерімен біраз сұхбаттасқан соң бәрімізді ішке шақырды. Кітапхана қызметкерлерінің айтуына қарағанда, Қазақстандағы облыстық кітапханалардың ішінде кітаптардың көптігінен, оқушылармен жұмыс істеудің озық әдістемесі жағынан ең үздік атанған екен.
Әсіресе бізді таңғалдырғаны сирек кездесетін кітаптар бөлімі. Мұнда Лев Толстойдың «Соғыс пен бейбітшілік» кітабының ең алғаш шыққан нұсқасы сақтаулы тұр. Қазан қаласында басылып шыққан Құранның ең көне түрі бар. Осы сияқты көненің көзіндей баға жетпес дүниелерді көріп, осының бәрін ыждағаттап жинап алған кітапхана қызметкерлеріне іштей риза боласыз.
Ал қазақ бөліміндегі қыздар Кенен Әзірбаевтың шығармашылығына арнап, арнайы стенд-көрме ұйымдастырған екен. Тіпті ақынның өз мұражайында жоқ кітаптарын, С. Мұқановпен сонау 1950-жылдары түскен фотосуреттерді көргенімізде қатты таңғалдық. Осының бәрін Сәбит өз қолымен өткізген екен. Осыншама еңбек етіп, ақынның рухына құрмет көрсеткен кітапхана қызметкерлеріне ризашылығымызды білдіріп, алғысымызды айттық.
Осы кездесуге арнап әзірленген үлкен залға кіргенімізде жиналған жұрт орындарынан тұрып қол шапалақтап қарсы алды. Дені жастар екен. Кенен ақынның атын естіп, бірер әндерін тыңдағаны болмаса, ол жөнінде көп нәрседен бейхабар екені аңғарылады. Баяндамашы осыны сезгендей Кенен Әзірбаевтың туып-өскен жерін, осы өңірдің атақты жазушылары Ғабит Мүсіреповпен, Сәбит Мұқановпен үлкен сыйластықта болғанын, тіпті осы облысқа арнайы келіп, қонақ болғанына дейін тәптіштеп айтып берді. Бұдан соң жергілікті әншілердің орындауында шағын концерт болды. Оларға бізбен бірге барған әншілер қосылып, кездесудің сәнін келтіргендей үлкен әсер қалдырды.
Әсіресе жастар жағы Меккеге үш рет барып, қажы атанған ұлағатты ана, бүгінде 87 жасқа келіп отырған, сол жердің тумасы Сапура қажы Әміреқызының сөзін ерекше ықылас қойып тыңдады. «Кенен ақынның әндерін сонау бала кезімізде еститінбіз. Әсіресе ақ ешкіге қосылып зарын айтқан «Базар-Назар» әнін естігенде кемпір-шалдардың көзіне жас алып, мұңайғанын көзбен көрдік. Мен де ақындықтан құр алақан емеспін. Өйткені әкем Әміре атақты әнші Біржан салдың ұстаздарының бірі болған Орынбай ақынға туыстас болып келеді. Біздің облыс орталықтан жырақтау, шеттеу орналасқан. Мұнда көрші Ресейдің ықпалы басым. Сондықтан жастарымызға осындай кездесулер ауадай қажет», деді Сапура апай.
Міне өстіп, бір кезде қасына Кененін ертіп Қызылжар өлкесін аралатқан Сәбиттің туған топырағымен қоштасып, жолымызды әрі қарай жалғастырдық. Сөздің реті келгенде айта кетейін, осы кездесуге С. Мұқановтың туған ауылы Жаманшұбардан, жазушының мұражайының қызметкері келіп қатысты. Арнайы алып барған сый-сияпатымызды беріп, келесі жылғы Сәбеңнің мерейтойына баруға уәде беріп тарастық. Қазақтың біртуар ұлы Сәбитке деген Кенен ақынның пейілі, сыйластығы ерекше еді. Оның Сәбитке арнап әр жылдары шығарған үш өлеңі бар. Сонда Сәбитке деген ыстық ықыласын былай білдіреді:
«Ұлы едің құшағы кең сар даланың,
Қорғаған туған елдің ар-ожданын.
Қазақтың бірі сенсің, тарих куә,
Көтерген әдебиеттің шаңырағын.
Сәбитпен достығымды кім білмейді,
Кейбіреу ашық жүрмей күбірлейді.
Алты жыл ауырғанда атсалысқан,
Жүректің ыстық қаны үзілмейді». Бұған қосып-аларымыз жоқ. Бір ғана ақиқат бар. Ол үлкен жүректі азаматтардың достығы да, сыйластығы да, бір-біріне деген көңіл қимастығы да ерекше болатыны. Бұл жастар үшін ұлағатты тағылым, үлгі-өнеге.
Астанаға келіп бірер күн үзіліс жасаған соң Павлодар қаласына жол тарттық. Қазақтың талантты ұлы, ән өнерінде өзіндік ерекшелігімен танылған Қ.Әбусейітов атындағы мәдени-сауық орталығына халық көп жиналыпты. Баяндама жасалып, артынан әншілері Кененнің, Естайдың көптеген әндерін шырқады. Кенен Әзірбаев туралы деректі фильм көрсетілді. Фильмде Кенен ақын жайлы ой түйіндеген Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, қырғыздың ұлы жазушысы Ш. Айтматов, қазақтың бұлбұл қызы Б.Төлегенова және басқа да ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің сөзін тыңдаған жұрт үлкен әсерде қалғаны байқалып тұрды. Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының Павлодар қалалық филиалының төрағасы, Қазақстанның құрметті журналисі, белгілі қаламгер Социал Әйтенов Кенен ата жайлы өзінің естелік әңгімесін айтып, ақынның үйінде болғанын, қасында отырып дидарласқанын, ақ батасын алғанын сөз етті.
Сөйтіп солтүстік өңірдегі 6 қалада (Қарағандыны қосқанда) осындай іргелі кездесулер өткізіп, «Сарыарқаға саяхат» бағдарламасын аяқтадық. Бұл сапардан біздер де, кездесуге келген жастар да үлкен ұлағат алдық десем артық айтқандық болмас. Бұлар шын мәнінде іргелі, мағыналы, өскелең ұрпаққа зор әсер ететіндей кездесулер болғаны рас. Ендігі діттегеніміз ақынның туып-өскен, аралап дәмін татқан, ән шырқатқан ел-жұрты Жетісу өңірі. Бағдарламаның атауы да соған орай «Туған өлкем – Жетісу» деп аталды. Бұл сапар Талдықорған қаласынан бастау алды. Қабан, Сүйінбай, Бақтыбай, Жамбыл сынды жыр сүлейлерінің, ат шалдырып, жыр төккен ақын-әншілерінің алтын бесігі болған жер жәннаты Жетісу. Төкпе жырдың тәңірі Сүйінбайды үлгі еткен, жыр алыбы Жамбылды пір тұтқан, батасын алған, соларша сөйлеп, соларша жыр төккен Кенен ақынның туған өлкесі. Кездесудің өзгеше мағына алғаны да осыдан байқалады.
Ілияс Жансүгіров атындағы мәдениет сарайына жиналған жұрттың ән-жырға деген ықыласы, әрине ерекше. Дені жастар. Бұл кездесуге ақының әнші қызы, бүгінде 84 жасқа келіп отырған Төрткен қатысты. Әсіресе сондағы ардагерлер ұжымының төрағасы, көп жылдар Парламент Мәжілісінің депутаты болған, белгілі қоғам қайраткері Ермек Келемсейіт бастап келген бірқатар ел ақсақалдарының келуі өзгеше әсер еткені рас. Кезінде бүкіл қазақ еліне Тайлақ деген атпен әйгілі болған, атақты киноактеріміз Әлімғазы Райымбеков ағамызды көргенде таңданбасқа шара қалмады.
Кенен атаның рухына бағышталған шағын концерт болды. Оны ұйымдастырып жүрген Сүйінбай Аронұлы атындағы облыстық филармонияның белгілі әншісі Бейбіт Мұсаев. Осы кеште К.Әзірбаевтың ең таңдаулы 20 әнін орындап, таспаға жаздырып әкелген екен.
Алматы өңіріндегі келесі кездесу заманауи стильде салынған «Алатау» дәстүрлі өнер театрының зәулім залында өтті. Осы үлкен ордада Кенен Әзірбаевтың 135 жылдығына орай жазылған «Ұлы дала жыршысы» атты кітабымыздың тұсауы кесілді. Кітапты өз қаражатына шығарып, ақынның мерейтойына тарту етіп жүрген, белгілі жазушы, «Алатау» баспа-полиграфиялық корпорациясының президенті Кененбай Ырым Суанбайұлы. Өзімен ала келген кітаптың алғашқы даналарын сол жерде таратып берді.
Ертесі күні қазақ өнерінің қара шаңырағы, алтын ордасы атанған Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында «Кенен Әзірбаев шығармашылығының бүгінгі насихаты» деген тақырыпта дөңгелек стол өткізілді. Оны консерватория ректоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Арман Жүдебаев ашты. Ол Кенен атамыздың қазақ ән өнерінде алатын орны, қазақ мәдениетінің алтын қорына қосылған Кенен әндерінің өміршеңдігі, өскелең ұрпаққа тигізер тәрбиелік мәні жайлы сөз етті.
Дөңгелек үстелге Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессорлар Б.Қосбармақов, К.Сахарбаева, Халық музыкасы факультетінің деканы Н.Әшіров, Халық әні кафедрасының доценті Е.Шүкіман, К.Әзірбаев атындағы Жамбыл облыстық филармонияның әншісі, Қазақстанның мәдениет қайраткері Д.Өмірәлиев, тағы басқа да музыка мамандары қатысып, өз ойларымен бөлісті.
Сол күні кешке консерваторияның зәулім залында К.Әзірбаевтың шығармашылығына арналған «Әнім қалсын» деген тақырыпта үлкен гала-концертті көріп тамашаладық. Ақынға деген жастардың қошемет-құрметін көріп отырып, қазақтың айтулы ақыны Бопина Байсуатқызының:
«Алатаудай айбатты,
Халық ақыны ардақты.
Сегіз қырлы, бір сырлы,
Кенекем-ау, жан-жақты», дейтін өлең шумағы еске түседі.
Бағдарлама бойынша іссапарымыздың соңы Тараз қаласында аяқталуға тиіс. 2019 жылғы 26 сәуірде халық ақыны К.Әзірбаев атындағы «Шырқа даусым» ІХ республикалық дәстүрлі ән конкурсының шымылдығы ашылды. Екі жылда бір рет өтетін айтулы конкурстың ұйымдастырылуында мін болған жоқ. Жуырда ғана К.Әзірбаевтың аты берілген облыстық филармонияның концерт залында өтті. Кіреберісте ақынның 135 жылдық мерейтойына арнап ауқымды көрме жасалыпты. Онда әншінің ұстаған домбырасынан бастап, кітаптары, фотосуреттері, ән дискілері басқа да бұйымдары қойылған. Кіріспе сөзге шыққан Жамбыл облысы әкімдігінің мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының басшысы Дүйсенәлі Бықыбаев, ақынның өмірі мен шығармашылығына, бүгінгі конкурстың ерекшелігіне тоқтала келіп: «Сан өнерді бойына сіңірген Кенен атамыз әнші, ақын, жырау, күйші ретінде ұлт фольклорының жанды шежіресі болды... Әулиеата өңірінің ғана емес иісі қазақтың әншілік-күйшілік, ақындық-жыршылық, сал-серілік дәстүрін ұлықтаған ән кемеңгерінің өнер кеңестігінде алар орны бөлек, өнері дүр» деп сөзін тұжырымдады.
Бақытжан Кененұлы,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі
