Президент жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының бас ғылыми қызметкері Ирина Черных: «Көші-қонның тұрақсыздығын анықтайтын бірнеше негізгі факторларды бөліп көрсетуге болады», дейді. Олар: елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруі; халықтың белгілі бір топтарының қандай да бір психологиялық жайсыздығы; саяси жағдай тұрақтылығына сенімсіздік; адамдарды тарту бойынша бірқатар көрші елдердің белсенді саясаты; қазақстандық азаматтықтың салыстырмалы «әлсіздігі».
Адамдардың елден кетуіне осы тақырыптан тыс жүрген кез келген жан жобалай алатын үш себеп бар: оқу, жұмыс, жайлы өмір.
Білім беру жүйесі жақсы
Біз көбіне балаларымызды шетелге шығаратын «Болашақ» бағдарламасын ғана білеміз. Шын мәнінде сыртта білім алудың басқа да жолдары, сан түрлі бағдарламалары көп. Айталық, Венгрияның Stipendium Hungaricum бағдарламасы аясында Қазақстанға жылына 200 грант бөлінеді. Аталған грантты ұтып алған Болат Етекбаев Венгрияның (University of Debrecen) белді университетінде Engineering Management мамандығы бойынша оқиды. Грантта оқу ақысы, ай сайынғы стипендия (бакалавриат және магистратураға шамамен 110 мың теңге көлемінде, докторантураға – шамамен 190 мың теңге), виза және медициналық сақтандыру кіреді. «Конкурс талаптары аса қиын болды деп айта алмаймын. Біріншіден, алдыңғы оқудың орташа балы жоғары болу керек.
Мәселен, магистратураға түсу үшін бакалавриат дипломының, бакалавриатқа мектеп аттестатының орташа балы рөл ойнайды. ҰБТ қорытындысы маңызды емес, тіпті арамызда ҰБТ тапсырмаған студенттер де болды. Екіншіден, ағылшын тілін білу көрсеткіші ретінде IELTS сертификаты болу қажет. Әрине сертификаттағы көрсеткіш жоғары болған сайын, оқуға түсу мүмкіндігі де арта түседі. Келесі жылдары конкурс деңгейі одан да жоғары болады деп есептеймін, себебі халық арасында аталған стипендияға қызығушылық жылдан-жылға артып келеді», дейді Болат. Венгрия ұсынған бағдарламаның Болатты қызықтырған алғашқы факторы – сапалы білім. Венгрияда алған диплом АҚШ, Канада, Аустралия және Еуроодақ елдері сынды алпауыт мемлекеттерде жарамды. Екіншіден, кепілдікке ешбір бір мүлік қоюдың қажеті жоқ.
Адам әлеуеті бағаланады
Ал Оралда туған Элмира бүгінде Англияда тұрады. Ол адамның жаны жайлылықты қалайтындықтан, соған сәйкес орынды іздейтінін, кей адамдарға ол өз Отанынан да табылмауы мүмкін екенін айтады. «Мен Қазақстандағы ірі мұнай компаниясында аудармашы болып қызмет еттім. Бізде адам әлеуетін бағалау дәрежесі қазір тұрып жатқан елмен салыстырғанда төмендеу. Мысалы, бір ағам өте қабілетті, білмейтіні жоқ. Алайда, оны өз ортасы аса бағаламады. Мен соның күйін кешкім келмеді. Осы күні бір миллиардерден сабақ алып жүрмін. Мақсатым – бай болу емес, мүмкіндігімді пайдалану. Қазір жасым қырыққа таяды, сонда да жаңа нәрсені ойлап тапқым келеді, айталық, заманауи киіз үй жасасам деймін. Ал біздің елде орта жаста оқу – аздап езу тартқызады», дейді ол. Элмира шетелге отбасымен көшкен. Ең бір елең еткізері – жас та жалынды, еңбекке қабілетті кезінде кетті.
Қазақ жастарының шетелден жұмыс табуына түрлі бағдарламалар да көмектеседі. Соның бірі – 1998 жылдан бері «Work and Travel» бағдарламасы. Бұған дейін 20 мың адам осы бағдарламамен шетте еңбек етіп келген. «Work and Travel»-ді Қазақстанда жүргізіп отырған орталық директоры Мақсұтбек Аймағанбет: «Бұл бағдарламаның талабы – міндетті түрде елге қайтып келу. Дегенмен, өкінішке қарай, әр жыл сайын 3-4 пайызы (2017 жылы 5-6%, 2018 жылы 4,3%) сонда қалып қояды», дейді. Қайтпағандардың тізімін АҚШ елшілігіне өткізетін көрінеді. Алайда долларға дәметкендердің бағдарлама талабын орындап келген соң, өз бетімен қайта кеткеніне де куә болғанбыз. Неге? Өйткені жалақысы жоғары.
Сарапшылардың кейбіреуі саяси жағынан да шетел асатын азаматтар бар екенін айтады.
Келуге құмартушылар да көп
Көші-қон мәселелерін зерттеп жүрген ғалым, «Тұран» университетінің ректоры, профессор Рахман Алшанов көбіне кеткендер – тарихи еліне қайтып жатқан кезіндегі депортациямен келгендер екенін айтады. Оның ойынша, тағы бір үлкен себеп – мемлекеттің ақшасын жымқырып қашқандар, қылмыстық жайттар, бұл әлемдегі елдердің көпшілігіне ортақ мәселе. «Ал бізді алаңдататыны – елден кеткендердің себебін анықтап, оның алдын алумен айналысып отырған нақты зерттеу ұйымының жоқтығы. Осындай мәселелермен жұмыстанып жүрген ғалымдар мен зерттеушілер бар, бірақ олардың басын құрап, мемлекеттен қаржы бөлуді, жүйелі жұмысты жолға қою керек. Қазіргі атқарылып жатқан істер – әлі шолақ, кемшін», дейді ол.
Сыртқы істер министрлігінде адамдардың шекарадан қандай мақсатпен шыққанын анықтайтын база бар. Бірақ заңсыз көші-қонды, яғни қашып немесе бас сауғалап кеткендерді және турист ретінде шығып, сонда қалып қойғандарды Ішкі істер министрлігі тіркеуге алады. Ал Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қарамағындағы комитет Қазақстан аумағындағы (шетелден жұмысқа келгендер, өз азаматтарымыз) жұмыскерлердің жағдайымен айналысады. Еңбек, әлеуметтік қорғау және көші-қон комитеті басқарма басшысы Дастан Асқарұлы сыртқа кетіп жатқандардың басым бөлігі дұрыс ақпарат бермейтінін, сол жақта жұмыс істеуді көздесе де қасақана саяхаттау деп көрсететінін айтады. Сондықтан аталған министрліктердің үшеуіндегі ақпаратта да дәлдік жоқ деген сөз. «Ал осы бір қордаланған мәселенің алдын алу үшін елден енді кетуді көздеп жүргендермен еркін ойын білу мақсатында сауалдама алынып, зерттеу жүргізілмей ме?» деген сұрағымызға Д.Асқарұлы жекеменшік зерттеу ұйымдарымен ғана жұмыс істейтінін жеткізді. Барлығының басын біріктіріп, арнайы айналысып, түпкілікті шешімін тауып отыратын мемлекеттік деңгейдегі орталықтың аса қажеттігі кеткендер санының жыл сайын тек өсіп отырғанынан-ақ көрініп тұр.
Ұлыбританиядағы Лестер (University of Leicester) мемлекеттік зерттеу университетінің лекторы, «Көші-қон әлеуметтану» зерттеу комитетінің президенті Девид Бартрамнан арнайы пікір алған едік. Англиядан жауап жолдаған халықаралық сарапшы: «Орталық Еуропа елдері, дәлірек айтсақ, Венгрия иммиграция мәселесімен көбірек күресіп келеді. Олардың ұлттық бірегейлік сезімі – басым көпшілігінде этностық және олардың саясаты «басқаларды» (шетелдіктерді) бөлектей отырып, табанды түрде тартысуда. Алайда мәселе сонда, олар барлық жағынан да мұны шешпеді, жағдай тек нашарлады. Бұл тенденция көптеген елдерде орын алып отыр, бірақ төмен деңгейде. Ұлттық бірегейлік «азаматтық» аспектіге (яғни этностық өлшемді қысқарту) айналғанда ғана іс ілгерілейді. Ол үшін саяси басшылық пен қажырлы еңбек керек. Біз мұны, мәселен, Германия мен Швециядан, сондай-ақ белгілі бір деңгейде Ұлыбританиядан көреміз», дейді.
Қазақстан халқы Ассамблеясы жанындағы «Альянс» жас кәсіпкерлер қауымдастығының төрағасы Нұржан Ерланұлы Жастар жылының ашылуынан кейінгі әсерімен бөліскенде: «Сол салтанатты жиын соңында Германия мен Польшадағы қазақстандықтар, яғни шетелдегі достарым, таныстарым арнайы хабарласып, шараны тікелей эфирде You tube желісі арқылы тамашалағанын, ерекше қуанғанын, Отанына оралғысы келетінін жазды», деген еді. Ол бар жағдайды жасайтынын, кәсіпкерлікте көмектесетінін айтып, достарын Қазақстанға қайтуға көндіріпті.
Жастар жылы аясында қолға алынып жатқан нақты істердің игілігін шетте жүрген жастарымыз да көрсе, сезінсе, бойындағы барын еліне беруге тырысатыны анық. «Өзге елде сұлтан болғанша, өз елінде ұлтан бол» деген тілеулестік әр адамның көкейінде сайрап тұрған болар.
