– Сіз халықаралық Түркі академиясы тарапынан ұйымдастырған Ұлы дала гуманитарлық IV форумына арнайы қатыстыңыз. Осы ғылыми жиын мен бұл жолғы сапарыңыздың мақсаты туралы айтып берсеңіз?
– Алдымен мұндай халықаралық мәртебелі ғылыми басқосуға қатысқаныма қуаныштамын. Жиынды жоғары деңгейде ұйымдастырған және бізге қатысуға мүмкіндік туғызған академияға рахмет айтқым келеді. Бүгінгі таңда аса бір маңызға ие болған гуманитарлық сала ғалымдарының бағалы пікірлерін өз аузынан естіп, жаңалықтарға қанығып, ой-түйін жасағаным тағылымды болды. Жаһандану кезеңінде қаржы, технология, сауда, тауар-ақша айналымының шекарасы ұлғаюмен бірге адамзаттың рухани көкжиегі де бұрынғыдан кеңіп, мәдени байланыстар жедел дамып, ұлт-ұлыстар бір-бірінің дәстүрін түсініп, сыйлау, осы құндылықтарды ынтымақта дамытуға бірлесіп жұмыс істеу қажет екендігіне ғалымдар ерекше назар аударғандығы маңызды болады.
Менің бұл жолғы сапарымның мақсаты форумда қозғалған түрлі тақырыптар бойынша еркін пікір алмасу, сонымен бірге әлемге әйгілі ғалымдар, мемлекет қайраткерлерімен достық райда кездесу жасап, олармен бүкпесіз сұхбаттасу еді.
– Сізді өз еліңізде тау-кен саласында еңбек етіп, бай тәжірибе жинаған маман екендігіңізді білеміз. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаев та болат балқытып, кен байытып шыңдалған адам. Қазақстан мен Моңғолияның экономикалық байланыстарында әсіресе тау-кен, аграрлық салада ынтымақтастықтың мүмкіндіктері зор деген болжам бар. Екі ел де түсті металл, уран, мұнай өнімдері секілді кенге бай, осы қазынаны қазып, өндіріске салып, бағалы өнім ету жөнінде де біршама іс-тәжірибе жинақтаған. Нақтырақ айтқанда, екі елдің осы саладағы байланыстарында ілгерілеушілік бар ма?
– Әлбетте, Моңғолия мен Қазақстанда тау-кен өндірісі саласында бірлесіп атқаратын жұмыстар мол. Әсіресе түсті металл, аса сирек кездесетін кен элементтері, уран, мұнай, газ саласында Қазақстанның жинақтаған мол тәжірибесіне сүйеніп, бірлескен мүмкіндіктерді дамытуға жақсы жағдай, тіпті қажеттілік бар деуге болады. Уран өндіру технологиясы саласында Қазақстан әлемде алдыңғы орындарға шығып, нарықта сан-салалы қызмет атқарып жатқандығын көзіммен көріп, арнайы танысқанмын. Шынымен елдеріңіздің биік белестерді бағындырғанына таңданып, сүйсінген едім.
Біздің Моңғолияда да осындай деңгейге жетуге мүмкіндіктері бар. Өкініштісі, біз уақытты босқа созып, текке өткізіп, бағытымызды белгілеп айқындай алмай, соның кесірінен шұғыл жұмыс істей алмай келеміз. Біздің екі ел бұл салада болашақта нәтижеге жетеді деп сенемін.
Ең алдымен радиоактивті өнімдерді өндіру саласы мамандарын дайындау жұмысы басталғаны орынды секілді. Бұл өндіріс саласында біртіндеп ортақ жұмыс істеуге негіз қалайды.
Моңғолияның Ядро энергиясы комиссиясы мен Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі радиоактивті кен өнімдері мен атом энергиясы технологиясы саласында ынтымақтастық туралы меморандум бекітуге келісті.
– Ежелден тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі желілес, тарлан тарихтың бедерінде тамырлас өмір сүрген қазақ пен моңғол халқының достық қатынасының негізгі тірегі, алтын арқауы көшпелілердің теңдессіз мәдени бай мұрасы екені анық. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» деген бағдарламалық мақаласында дала халықтарының өркениеті, рухани байлығы, мәдени мұрасын қорғау, жас ұрпаққа жалғастыру, насихаттау туралы тұжырымды ойлар айтылған, осы мақала моңғол тілінде жарияланып, газет арқылы оқырман қауымға жеткен еді. Осы жөнінде ой-пікіріңізді білсек?
– Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласын оқып танысқаным бар. Бұл – аса қызықты, сонымен бірге тағылымды дүние. Ұлы даланың жеті кереметін зерттеу, жаңғырту бағытында Моңғолия ғылым академиясы мен халықаралық Түркі академиясы арасында сан-салалы ортақ бағдарламалар арқылы тікелей жұмыс істеуге болатындығы байқалады. Бұл орайда көшпенділердің табиғи, рухани байлықтарын қазіргі заманның жасанды мәдениетімен салыстырып зерттеу, жаһандану заманында ұлттық мәдениет пен дәстүрді болашақ ұрпаққа үйрету, адамзат өркениетіне көшпенділердің қосқан үлесін шынайы айқындау өзекті де қажетті мәселе.
– Ұлы дала гуманитарлық IV форумының секциялық мәжілістерінде Жошы хан негізін қалаған Алтын орда мемлекетінің 750 жылдығы, қолбасшы Хайду шақырған әйгілі Талас құрылтайының 750 жылдығы арнайы талқыланды. Алқалы жиынға қатысқан Моңғолия делегациясы Жезқазған өңіріндегі Алаша хан, Жошы хан кесенесіне баратынынан хабардар болдық. Осы туралы айта кетсеңіз?
– Шыңғыс ханның тұңғышы Жошы негізін қалаған Алтын Орда тағына Бату хан мен оның немересі Мәңгутемір ұрпақтары мирасқорлық етті. Менің ойымша, бұл 750 жылдық той – 1269 жылы Мәңгутемірді ақ киізге көтеріп хан еткен салтанатқа байланысты мерейтой. Осы мерзімді және Алтын Орда хандары туралы пікірталастарды ғылыми тұрғыдан шынайы зерттеп анықтаған абзал.
Біздің моңғолдар қай жерде жүрсе де өз ата-бабаларының аруағына тағзым етіп жүретін әдеті бар. Әлбетте, форумға келген Моңғолия өкілдері Жошы ханның кесенесіне барғысы келеді. Біздің осы ниетімізді құрметтеп, мүмкіндік тудырған халықаралық Түркі академиясына алғысымыз шексіз.
Алтын Орда мемлекетінің орыс тарихымен де байланысатын тұстары бар екенін бүкіл әлем біледі. Моңғол қағандары мен нояндарының өзара қайшылықты бір тарихының көрінісіне айналған Хайду қолбасшы шақырған Талас құрылтайының 750 жылдығы да сарапталды, бұл да қызықты тақырып.
– Қазақстанның Арқада бой көтерген жаңа астанасына 21 жыл толды. Ежелгі рухани астана Түркістанды жаңғырту мақсатында Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен арнайы Түркістан облысы да құрылды. Сіздерде ежелгі астана Қарақорымды қайтадан елорда ету мәселесі арагідік айтылып қалады. Бұл туралы ойыңызды айта кетсеңіз?
– Әлбетте, Моңғолия астанасын Қарақорымға көшіру туралы ойлар айтылып келеді. Менің ойымша бұл – моңғол халқының болашақта атқаруға тиісті міндетті шаруасының бірі. Байырғы заманда Қарақорым әлемнің астанасына айналып, абаттанып өркен жайып, Батыс пен Шығыстың жол торабының тоғысына айналғандығы туралы деректер көп.
Қазақстан халқы астанасын Азия құрлығындағы Ұлы даланың белортасына орнатқаны – бізге да жақсы үлгі. Мен осымен елордаларыңызға екінші мәрте келдім. Бұл ғажайып қала күннен-күнге, жылдан-жылға қарқынды өркен жайып, сәулет өнерінің тамаша үлгілерімен заманауи қала салудың озық дәстүрін бір-біріне тығыз үйлестіріп, сымбатымен көздің жауын алатын сырлы шаһарға айналды. Бұл – ертегідей керемет, оның негізін қалаушы, өз қолымен орнатушы – көшбасшы, менің досым, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев. Астана – оның көреген даналығы мен қайсар табандылығының көрінісі.
Әңгімелескен Ақеділ ТОЙШАНҰЛЫ,
арнайы «Egemen Qazaqstan» үшін
