Тәуелсіздік жетістіктерін еселеу жолында

Сенбі, 19 қаңтар 2013 8:16

Тәуелсіздіктің 21 жылдығы қарсаңында Президент Н.Ә.Назарбаев жариялаған «Қазақстан-2050» Стратегиясы –  қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Жолдауы жаңа сын-қатерлерге жауап қана емес, республиканың таяу жарты ғасырларға саяси және экономикалық дамуының пішіндері мен стратегиялық мақсаттары анықталған құжат та болды. Мемлекет басшысы ұлттың 2050 жылға дейінгі жаңа саяси бағыт қажеттілігін негіздеді, себебі, өткен ғасырдың 90-шы жылдарының соңында қабылданған «Стратегия-2030»-дың негізгі ережелері іске асырылды.

Сенбі, 19 қаңтар 2013 8:16

Тәуелсіздіктің 21 жылдығы қарсаңында Президент Н.Ә.Назарбаев жариялаған «Қазақстан-2050» Стратегиясы –  қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Жолдауы жаңа сын-қатерлерге жауап қана емес, республиканың таяу жарты ғасырларға саяси және экономикалық дамуының пішіндері мен стратегиялық мақсаттары анықталған құжат та болды. Мемлекет басшысы ұлттың 2050 жылға дейінгі жаңа саяси бағыт қажеттілігін негіздеді, себебі, өткен ғасырдың 90-шы жылдарының соңында қабылданған «Стратегия-2030»-дың негізгі ережелері іске асырылды.

Халыққа жаңа Жолдауында Пре­зи­­дент дамудың 7 басым бағы­тын анықтады. Олар әлеуметтік-эко­но­ми­ка­лық жаңғыртудың басты міндетін шешуге – экономика өсімі мен қоғамдық игі­ліктердің ұлғаюы арасындағы оң­тай­лы тепе-теңдікке қол жеткізуге ба­ғытталған.

Мемлекет басшысы жариялаған не­гізгі бағыттардың бірі мемлекеттілікті одан әрі нығайту және мемлекеттік бас­қарудың жаңа түрін қалыптастыру үшін қазақстандық демократияны дамыту болып табылады.

Аталған бағыттың алғашқы ас­пек­тілері қатарында мемлекеттік жоспарлау және болжау жүйесін одан әрі жетілдіру белгіленген. Мәлім болғандай, 2009 жылы Президент Н.Ә.Назарбаев Жар­лығымен түпкі нәтижеге бағытталған Мем­лекеттік жоспарлаудың жаңа жүйе­сі бекітілген. Қолданыстағы стра­­те­­гиялар, тұжырымдамалар, док­три­­на­лар, мемлекеттік, аймақтық және са­ла­­лық бағдарламалар 2010 жыл­дың желтоқсанында осы құжатқа сәйкес­тендірілді. «Қазақстан-2050» Стратегия­сының жаңа міндеттерін ескере отырып, стратегиялық құжаттардың «қайта жүктелуі» мемлекеттік орган­дардың мемлекеттік бағыттарды іске асырудағы жауап­кершілігін күшейтуге, нақты нәти­желерге қол жеткізуге бағытталған. Осы міндетке мемлекеттік аудитті енгізу де бағынған.

Мемлекеттік басқаруды одан әрі орталықсыздандыруға келетін болсақ, биліктің орталық және жергілікті деңгейлері арасындағы қызметтерді анықтап айыру бойынша мақсатты жұмыс 2003 жылдан бастап жүргізіліп келе жатқанын атап өткен жөн. Белгілі болғандай, 2004 және 2006 жылдары осы саладағы заңнамаға тиісті толықтырулар енгізілді. Жаңа Бюджет кодексінің нормалары биліктің барлық деңгейлеріне дербестікті қамтамасыз етті.

2009 жылы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін өзі басқару мәселелері бойынша заңнамалық актілерге енгі­зілген түзетулерге байланысты Қазақ­стандағы жергілікті өзін өзі басқарудың негізі мәслихаттар болды. Осылайша, жергілікті өзін өзі басқарудың жаңа тетігі құрылды, жергілікті маңызға ие мәселелерді тікелей шешуге азаматтарды неғұрлым кең тартуға мүмкіндік берілді. Ауыл әкімдерінің мәслихаттар арқылы сайлануы қоғамдық бақылауды және тұрғындардың жергілікті жердегі жағдайға ықпалын, жергілікті маңызға ие мәселелерді шешуге тұрғындардың қосылуын арттырады. Бұл үдерістердің барлығы құқықтық қолдауды қажет етеді, оны алдағы жылда іске асыру көзделген. Жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту саласындағы заңнаманы жетілдіру Парламент қызметінің аса маңызды бағыты болып табылады.

Сонымен қоса, халықтың жергілікті өзін өзі басқару конституциялық құқы­ғын іске асыру тиімділігі қажетті құқық­тық негіздің болуына ғана емес, жер­гі­лік­ті өзін өзі басқаруды іске асырудағы құ­қықтар мен мүмкіндіктерді пайда­лануды адамдардың түсінуі мен ұмтылысына да тәуелді. Осы саладағы міндеттерді жүзеге асыру кең түсіндірме жұмыстарына, ақпараттық жаппай оқытуға байланысты. Бұл азаматтарға жергілікті маңызға ие мәселелерді шешу үдерісіне қосылуға көмек көрсетеді.

Бұл бағыттың үшінші аспектісі кә­сіби мемлекеттік аппаратты қалып­тастыруға, мемлекеттік басқару жүйесі тиімділігінің артуына байланысты. 2007 жылы Мемлекет басшысының Жарлығымен әкімшілік реформаны одан әрі жалғастыру, мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру бойынша шаралар қабылданған. «Мемлекеттік қызмет туралы», «Әкімшілік рәсімдер туралы» заңдар, Мемлекеттік қызметшілердің Ар-намыс кодексі қабылданды. Мемлекеттік қызметке қабылдаудың конкурстық жүйесі енгізілді. Мемлекетке тән емес қызметтердің жартысы бәсекелі ортаға берілді.

Ағымдағы жылы мемлекеттік ап­­па­­ратты кәсібилендіру мен оның тиім­ділігін арттыру, мансапты жоспарлау мен бағалау жүйесін енгізу, «А» басқа­ру­шылық корпусын құру, сондай-ақ, кадр қызметтерінің рөлін көтеру, мем­лекеттік қызметшілерді көтермелеу жә­не уәждеме шараларын жетілдіру бойын­ша Мемлекеттік қызмет туралы заң­ға түзетулер қабылданды.

Мемлекеттік қызмет көрсету жүйе­сі­нің негізгі кемшілігі оның көбінесе қызметтерді жеткізуші мүдделеріне бағытталатындығында. Нақтырақ айт­қан­да, тұтынушыға емес, шенеунікке. Осыған байланысты Мемлекет басшысы «мемлекеттік аппараттың халықпен өзара қарым-қатынастарында біржақты-өктем көзқарастардан арылып, азаматтарға мемлекеттік қызметтерді тиімді және жедел түрде көрсетуге көшу» міндетін қойды. Бұл жерде азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау бойынша мемлекеттік тетіктерді одан әрі жетілдіру ерекше маңызға ие болады. Соттар, прокуратура, адам құқықтары бойынша уәкіл институты және басқа мемлекеттік органдар заңдылықты қамтамасыз етудің тиімді құралына айналуы тиіс.

Мемлекеттік аппараттың бизнес-қоғамдастықпен өзара әрекеттестігінің жаңа жүйесін құру осы бағыттың негізгі аспектілері қатарында белгіленген. Шағын және орта бизнестің дамуы мемлекеттік саясаттың басты құ­рамдас бөліктерінің бірі десек, биз­неске әкімшілік ауыртпалықты төмен­дету мақсатында заңнамаға рұқсат беру жүйесін жеңілдету бойынша то­лық­тырулар қабылданды. 1015 рұқсаттың 348-і жойылды.

Тәуелсіздік жылдары ішінде қа­лыптасқан заңнамалық база Қазақстанға толымды құқықтық мемлекет құруға мүмкіндік берді. Тәуелсіздік жылдары ішінде 2000-нан астам заң қабылданды. Қазақстан Конституциясы негізгі құқықтық құжат ретінде елдегі құқықтық реформа барысына, қазақстандық заңнаманың негізгі салаларының кодталуын қамтамасыз етуге тікелей ықпа­лын тигізді. Заңнамалық деңгейде азаматтардың конституциялық құқық­тары мен бостандықтарын құқық қорғау жүйесін реформалау және соттар тәуелсіздігін нығайту арқылы қорғалуын одан әрі қамтамасыз ету мәселелері шешілді. Азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қамтамасыз етудің жаңа тетіктері енгізілуде, яғни медиация және сот актілерін жеке негізде орындау, қамауды соттық санкциялау, қылмыстық сот ісін жүргізуге алқабилер институты енгізілді. Жыл са­йын соттардың мамандануы тереңдеуде. Сөз жоқ, ұлттық заңнаманы адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары саласындағы ха­лық­аралық құқықтық актілерге сәйкес­тендіруге де маңызды орын берілген.

Жақын арада Парламентке Қыл­мыстық, Қылмыстық іс жүргізу, Қыл­мыстық атқару кодекстерінің және Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекстің жобалары енгізілетін болады. Олардың сапалы түрде қабылдануы қылмыстық сот ісін жүргізуді реформалауды қамтамасыз етеді.

Тәртіпсіздікке нөлдік төзімділік қағидаты жөнінде. «Нөлдік төзімділік» әдісі елеусіз құқық бұзушылықтар үшін де қатаң жазаларды көздейді. Осылайша, мемлекет кез келген тәртіпсіздіктерді бұлтартпауға бел байлағанын көрсетеді. Президент жариялаған бұл қағидат қоғамдық қауіпсіздікті нығайту және қылмыстылықпен күресудегі маңызды қадамға айналады. Алайда, әрбір қазақстандық тіпті ең кішігірім құқық бұзушылықтарға жол беріп, оған көз жұмуға болмайтынын ұғыну керек.

Жемқорлықты өмірдің әртүрлі са­лаларында туындататын және мем­лекеттік қызметшіні жемқорлық әре­кет­терін жасауға итермелейтін себептер мен жағдайларды барынша азайту жөніндегі жүйелі шараларды іске асыруды көздейтін жаңа жемқорлыққа қарсы саясатқа айрықша маңыздылық берілуде. ТМД елдері ішінде Қазақстан жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың заң­намалық негізі мен жүйесін әзір­леу­де жетекші орын алып отыр. Осы сала­дағы құқықтық база мемлекеттің жем­қорлыққа қарсы күреске бірізді және кешенді сипат беруді көздейтінін көрсетеді.

Алдағы уақытта мемлекеттілікті ны­ғайту және демократиялық үдерістерді дамытуда құқық қорғау органдары мен арнайы қызметтердің реформалануына елеулі орын берілетін болады. Соңғы жылдары елде қылмыстық қол сұғушылықтардан азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды нығайту, қоғамдық тәртіпті қорғау және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша шаралар кешені іске асырылды. Заңнамалық негіз жасалды – бұл «Жедел-іздестіру қызметі туралы», «Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы», «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы», «Әділет органдары туралы», «Терроризммен күрес туралы», «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» заңдар және басқалары. Барлық күш құры­лым­дарының қызметкерлерін өз ауқы­мы бойынша теңдесі жоқ аттестаттау өткізілді. Келесі жылы құқық қор­ғау органдарының қызметкерлерін ақ­шалай қаражат және зейнетақымен қамсыздандыру өседі. Құқықтық база жетілдірілуде.

Тек соңғы 10 жылда Қылмыстық, Әкімшілік, Қылмыстық іс жүргізу кодекстеріне өзгерістер мен толық­ты­ру­лар енгізілді. Қылмыстық жазалар және қылмыстық атқару жүйесін одан әрі жетілдіру, азаматтарды ұстау, өлім жазасы негіздері мен тәртібін бекіту, есірткінің заңсыз айналымы саласындағы жауапкершілікті күшей­ту, әскери қызметкерлердің жауап­кершілігін күшейту мәселелері бойынша заңнамалық актілерге елеулі түзетулер қабылданды, олар құқық қорғау органдары жұмысының нысандары мен әдістерін өзгертуге бағытталған. 2011 жылы Құқық қорғау қызметі туралы заң қабылданды, Ішкі істер органдары туралы жаңа заң Парламентте 2013 жылы қаралатын болады.

Бұл жерде шекара қызметін реформалау мақсатында Парламент «Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы» жаңа Заң қабылдағанын атап өту қажет. Осыған байланысты, «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара қызметі туралы» Заң күшін жоюға қойылғанын еске сала кетейін. Қабылданған заңға сәйкес Шекара қызметінің командалық құрамын кезектен тыс аттестаттау өткі­зі­летін болады.

«Қазақстан-2050» Стратегиясының ауқымды міндеттерін іске асыру заңна­ма­лық сүйемелдеуді қажет етеді, сон­дықтан, Парламент Үкіметпен бірлесе отырып оң еуропалық тәжірибені пайдаланумен бірге, институттық-құқықтық базаны жетілдіру бойынша жұмысты жалғастыратын болады. Осыған байланысты халықтық өкілдік институты және қоғам мен мемлекеттің аса маңызды билік-басқарушылық құрылымы болып табылатын Парламентке Мемлекет басшысы Жолдауда ал­ға қойылған жоғары мақсаттарға қол жет­кізу жөніндегі ерекше жауапкершілік жүктеген.

Серік АҚЫЛБАЙ,

Парламент Сенатының Конституциялық

заңнама, сот жүйесі және құқық қорғау

органдары комитетінің төрағасы.