– Данияр Балтабайұлы, Президент елімізді экологиялық тұрғыдан оңалтуға басымдық беріп отыр. Бұл ретте өндірісті өңірдің экологиялық қауіпсіздігі қалай сақталады?
– Әрине, Мемлекет басшысының пәрменімен қоршаған ортаны қорғау бойынша құзыретті органның құрылуын қуана құптаймыз. Бұл өндірістік үрдістерді жаңарту мен өңірлердегі экологиялық жағдайды жақсарту бойынша жаңашыл жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Өйткені экологиялық қауіпсіздік – мемлекеттің орнықты даму жолындағы басым міндеттерінің бірі, табиғи жүйелерді сақтау мен қоршаған ортаны қорғаудың негізі.
Ал өңірде экологиялық қауіпсіздік мәселесі өте өзекті. Қоршаған ортаға шығарылатын зиянды заттар көлемінің 66 пайызы жылу энергетикасы, 17 пайызы – түсті металлургия, 5,6 пайызы – қара металлургия, 3,7 пайызы – мұнай өңдеу, 1,7 пайызы пайдалы қазбаларды өндіру үлесіне тиесілі. Биыл бірінші тоқсанда атмосфераға 344,8 мың тонна зиянды зат шығарылған. Жалпы, департаментке қарасты инспекциялық қызмет экологиялық мәселелер бойынша 14 тексеру жүргізді. Оның ішінде 4 жоспарлы, 10 жоспарсыз тексеру болды. Нәтижесінде, кәсіпорындарға 2 млн 278,9 мың теңгеге 42 айыппұл салынды. Бұл күндері еліміздің Ауа райын бақылау ұлттық орталық операторы өңірлердің, қалалардың атмосфера тазалығына бақылау жүргізуде. Бақылау нәтижесінде Жезқазған, Қаратау, Қарағанды ең лас қалалар саналса, Павлодар қаласы – 33, Ақсу – 31, Екібастұз 36-орында тұр.
– Жылу энергетикасы және металлургия кәсіпорындары Кеңес өкіметі кезінде жобаланып, салынғаны белгілі. Қазір ескірген зауыттардың пайдасынан зияны көп болар?
– Иә, кәсіпорындардың қолданыстағы тазарту құрылғылары түгел ескірген. Құрылғылар тек қатты бөлшектер – шаң, күл, күйе сияқтыларды ұстап қала алады, ал күкірт, азот, көміртек тотықтары сияқты газ құрамды бөлшектері атмосфералық ауаға еш тазартусыз тікелей тарайды. Облыс орталығындағы «Қазақстан алюминийі» АҚ ауаға шығарылындары құрамында газ тәрізді қосынды жылына 43240,6 тонна болса, ал «Қазхром «ТҰК» АҚ Ақсу ферроқорытпа зауытында жылына 60229,4 тонна көлемді құрайды.
Алып кәсіпорындар экономикалық тиімсіздікке, оның ішінде сыртқы нарықта өндірілген өнім құнының күрт ауытқуын біле тұра, газ тазарту жүйелерін орнату жөніндегі іс-шараларды инвестициялауды жөн көрмейді. Еліміздің «Техникалық реттеу туралы» Заңына сәйкес нақты өндірістік нысан бойынша қоршаған ортаға эмиссияларға қойылатын талаптар Үкімет бекітетін техникалық регламенттерде көрсетіледі. Осыған байланысты, өңірлік Экология департаменті Энергетика министрлігіне заңнаманы оңтайландыру арқылы газ тәріздес заттардың тасталымдарына қойылатын талаптарды қатаңдату бойынша ұсыныстар енгізді. 2019 жылдың қаңтарынан бастап Энергетика министрлігінің сараптау тобы жаңа Экологиялық кодекс әзірлеуде, оның ішінде атмосфералық зиянды шығарындылардың құрамы мен оның нормалары қайта қарастырылмақ.
– Қоршаған ортаға зиянды заттардың мөлшерден тыс шығарылуының себебін айта аласыз ба?
– Екібастұздағы ГРЭС-1 стансасы, «Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы» АҚ кәсіпорындарында электр энергиясын өндіру бойынша өндірістік көрсеткіштердің артуы және Краснооктябрь кен орнының боксит сапасының нашарлауы себеп болуы мүмкін. Стансаның 3 жыл ішінде электр энергиясын өндіру көрсеткіштері 9 млрд кВт-тан 19 млрд кВт-қа артты, яғни 211 пайызға артық энергия өндірілді. Сондықтан өндірістік көрсеткіштердің өсуі атмосфераға түсетін зиянды шығарындылар көлемінің 102,4 мың тоннадан 206,7 мың тоннаға дейін өсуіне әкелді. Екінші, «Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы» АҚ стансасында да 3 жыл ішінде электр энергиясын өндіру көрсеткіштерінің 13 млрд кВт-тан 15 млрд кВт-қа немесе 15,4 пайызға артуы байқалады. Өнімділіктің өсуі ауаға зиянды шығарындыларды 143 мың тоннадан 158 мың тоннаға дейін көбейтті. Сол сияқты, «Қазақстан Алюминийі» АҚ-ында Торғай боксит кен орнында кен қорының сарқылуына және Краснооктябрь кен орнының (Қостанай облысы) сапасы төмен кенін қайта өңдеуге көшуіне байланысты шикізат-кеннің және шығарылатын өнім-глинозем бірлігіне отынның меншікті шығыны ұлғайды. Бұл тасталымдардың 56,753 мың тоннадан 90,74 мың тоннаға дейін артуына әкелді.
– Қоршаған ортаға шығарылатын қалдықтарға лимитті енді облыстық мәслихат белгілей ме?
– Жуырда экологиялық жиында қоршаған ортаға шығарылатын қалдықтарға лимиттерді белгілеу құзыретін облыстық мәслихаттарға тапсыру жөніндегі ұсыныс айтылды. Бірақ бұл мәселені шешуге Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдеріндегідей қоршаған ортаға шығарылатын эмиссияға деген заманауи стандарттарды енгізу қажет.
– Ірі кәсіпорындар табиғатты қорғау шараларына қандай үлес қосуда?
– Өңірдегі кәсіпорындар биыл бұл мақсатқа 13,7 млрд теңге бөлді. Жалпы, павлодарлық кәсіпорындар 2016-2018 жылдар аралығында табиғатты қорғау қажеттілігіне 35 млрд теңге жұмсады. Бір ғана «Қазақстан алюминийі» АҚ 3 жыл ішінде 1,4 млрд теңгеге табиғат қорғау іс-шараларын іске асыруда. Екібастұздық станса 3 жыл ішінде табиғат қорғау іс-шараларына 684 млн теңге бөлді. Электр сүзгілерін күрделі жөндеуден өткізді. Ал «Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы» АҚ соңғы 3 жыл ішінде 8,9 млрд теңгеге табиғат қорғау іс-шараларын іске асырды. Энергоблоктардың қазандық агрегаттарын жаңғыртудан өткізді. Мәселен, стансадағы №5 энергоблоктың қазандық агрегатында жаңа электр сүзгісін орнату күл шығаруды 5 мың тоннаға қысқартуға мүмкіндік берді. Қоршаған ортаны ластаушы заттардың автоматтандырылған мониторинг жүйесі орнатылуда. Жаңа электр сүзгілер орнатылып, тозаң, зиянды күлді ұстап қалу жүйелері қайта құрылады. Инспекциялық қызмет барысында жүргізілген тексерістер барысында айыппұлдар салынады. Барлық тексерістер заманға сай лабораториялық құрал-жабдықтардың көмегімен жүргізіледі. Айталық, биыл наурыз айында Thermo NITON спектрометрінің көмегімен облыс орталығындағы «KSP Steel» ЖШС кәсіпорнында көлемі 62 мың тонна болат балқыту қожының нормадан тыс орналастырылуы анықталды. Экологиялық зардап көлемі 33 млн 719 мың теңгені құрап, толықтай мемлекет кірісіне өндірілді. Мамыр айының соңында «Каскад» газталдағышымен «Алюминий зауыты» АҚ гидрометаллургиялық цехының түтін газдарын өлшеу нәтижелері бойынша бұған дейін кәсіпорынмен сот инстанцияларында дауласқан күкіртсутек анықталды. Бұл зат бойынша зардап көлемі 39 млн теңгені құрады. Құрал-жабдықтық өлшеулер арқылы №2 кальцинация пештеріндегі тасталымдардағы азот тотықтары бойынша шекті тасталымдар нормативтерінің көбеюі анықталды, зардап шығыны 2 млн теңге. Департамент «Қазақстан ғарыш сапары» ҰК АҚ-на экологиялық зардап көлемін анықтауға қажетті аэрокосмостық түсірілімдерді жасау арқылы шаңдану ауданын анықтауға сұраныс жіберді. Сонымен бірге «Қазхром ТҰҚ» АҚ филиалы АФЗ, «Мұнай-химия зауыты» ЖШС, «Евроазиаттық энергетикалық корпорация» АҚ кәсіпорындарында профилактикалық бақылау жүзеге асырылуда. Яғни, зертханалық талдау қорытындыларының толықтығын қамтамасыз ету үшін тексерістерге Қарағанды облысы бойынша экология департаментінің зертханалық-аналитикалық бақылау мамандары қатысады.
– Облыс орталығының тұрғындары таңғы уақытта сілті мен күкіртсутек исінің пайда болуын жиі айтады.
– Бұл мәселе бойынша қалаға қарасты Зеленстрой кентінің тұрғындары арызданды. Олар мұның себебін «Алюминий зауыты» АҚ-нан көріп, Химия қалашығы мен Трамвай паркінің аумағында иісі хлорқұрамдас заттарға ұқсайтын ауаның ерекше ластануын айтады. Бірақ атмосфералық ауа бақылауларының мемлекеттік мониторинг нәтижесі бойынша ауада хлор құрамдас заттар анықталған жоқ. Бір ғана №4 бекетте көміртегі оксиді, қалқымалы заттар, күкіртсутек көлемінің көбейгені анықталды. Ақсу және Екібастұз қалаларында көміртегі оксиді бойынша аздаған асырулар анықталды. Арыздың басым бөлігі жел ағыны қалаға бағытталғанда немесе өндірістік тұмша байқалатын желсіз күндердегі жағымсыз метеорологиялық жағдайда түседі.
– Мониторингтің қолданыстағы жүйесі сонда ластануды болжауға мүмкіндік бермей ме?
– Бұл үшін кәсіпорындарда ІТ-технологияларды қолдана отырып, атмосфералық ауа ластануы деңгейін жобалайтын бағдарлама жасау қажет. Үкіметтің 2017 жылғы №827 қаулысымен бекітілген «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасында қауіптілігі бойынша І санаттағы кәсіпорындарда экологиялық бақылау жүйесін автоматтандыру қарастырылған. Яғни, ірі кәсіпорындар атмосфералық ауа сапасын бақылау бойынша мониторинг стансаларын санитарлық қорғау шекараларында жоспарлап, орналастырады. Сондай-ақ алдағы уақытта кәсіпорындарда тиімді шаң-газ тазарту қондырғыларын енгізу керек. Аталған модельдеу жобалау тәжірибесі Ресейдің трансшекаралық аумақтарында бар, қазір зерттеу үстіндеміз.
– «Алюминий зауыты» АҚ санитарлық қорғау аймағының шекарасында Зеленстрой кентіне таяу аумақтағы станса жұмысы қалай жүргізілуде?
– Мониторингтің оптикалық стансасы тестілеу режімінде орналастырылған. Бірақ автоматты стансадағы мониторингтік зерттеулердің нәтижелері «Қазгидромет» РМК Бірыңғай мемлекеттік жүйесінде көрсетілмейді. Тиісінше Павлодар қаласы бойынша атмосфералық ауаның сапасын бағалау үшін пайдаланылмайды. Осыған байланысты Экология департаменті Энергетика министрлігіне бағдарламалық құжаттарды түзету арқылы бұл жүйенің жұмысын оңтайландыру бойынша ұсыныстар енгізді. Зиянды эмиссияларды өлшеуді және оның қоршаған ортаның сапасына әсерін бақылаудың қазіргі заманғы әдісіне көшу экологиялық бақылаудың тиімділігін және оның нәтижелерінің ашықтығын арттыруға мүмкіндік береді.
– Жалпы, экология мәселесінде тұрғындар қаншалықты белсенді?
– Департамент тұрғындардың арыз-шағымдарын қарастыруға үнемі көңіл бөледі. Арыз-шағымдардың негізгі бөлігі өндірістік кәсіпорындардан қалдықтарды мезгілінде және қауіпсіз шығару, тазартылмаған ағын суларды ағызуға тыйым салу бойынша тексеріс жүргізуге бағытталған. Биыл 82 өтініш қарастырылды, оның 11-і сенім телефоны арқылы, 15-сі жеке тұлғалардан, 56-сы заңды тұлғалардан келіп түскен. Өтініштердің барлығы мұқият зерттеліп, нақты шешімдер қабылданды. Осыған орай, департамент қала тұғындарының белсенділерімен байланыс үзбей, оперативті әрекет жасау үшін мобильді топ құрып, әрекет ету нұсқаулығы жасалған.
– «Ауаның ластануымен күрес күні» де белсенділікке қозғау салатынын байқадық.
– Облыстағы «Азаматтық альянс» ассоциациясы» ЗТБ-мен бірлесе экология мәселелері бойынша тұрғындардың пікірін біліп, оны ашуға мүмкіндік беретін «Ашық есік күндері» өткізіледі. Жыл сайын 5 маусымда Әлемдік қоршаған ортаны қорғау күніне арналған «Ашық есік күні» өтеді. Бұл 1972 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының 27-сессиясында жарияланған. Биылғы тақырыбын БҰҰ «Ауаның ластануымен күрес» деп жариялады. Бұл күн әр адамға қоршаған ортаны қорғауға деген ынтасын тудыруға арналды. «Ашық есік күні» шарасында тұрғындар көгалдандыру мен жасылдандыру, ағаштардың кесілуі, белгілі жөндеу жұмыстарынан кейін жолдардың қалыпқа келмеуі жөніндегі мәселелерді көтерді. Өйткені біздің өңір – өнеркәсіптік өңір болғандықтан әуе бассейнін қорғау және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері өте өзекті.
Әңгімелескен Фарида БЫҚАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
Павлодар облысы
