– Формациялардың ауысуы белгілі, дәстүрлі құндылықтардың ауысуына әкеліп соғады. Оны «құндылықтардың ауысу» деп жүрміз. Осы жай ауысу ма?
– Асылында бірыңғай келісім болуы керек қой. Жоқ, меніңше, бұл «құндылықтардың бірін-бірі жоққа шығаруы», бәлкім кері тебу тенденциясы. Бұл үрдіс адам баласының әр дәуірінде болған. Әр кезеңіндегі жаңа таңдаулар, дүмпулер, резонанстар екінші бір мүмкіндіктерге, жаңаша таңдауларға жол ашып отырады. Бірақ сол таңдаулар сіздің қолайыңызға келе ме, әлде келмей ме, оған сыртқы ықпалды күштер бас қатырып жатпайды. Күшпен таңуға бейім. Міне, бұл – мәдени экспансия. Қазіргі қазақ қоғамы осындай халді кешіп жатырмыз. Өйткені біз әлемге есік-терезелерімізді айқара ашып қойдық. Томаға-тұйықтық бүгінгі заманға жат. Бәрібір әлемдік ықпалдастықтың ортасындамыз. Қай жағынан да. Есепсіз кіріп жатқан қажетті, қажетсіз ақпараттардың тасқыны мол. Мәселе сол ақпараттарды ұлттық сүзгіден өткізуде болып тұр.
Біз – жас мемлекетпіз, қартаймаған ұлтпыз. Ұлт ретіндегі біздің рухани ағзамыз толық бүліне қоймаған. Сырттан кірген вирустар аз еді. Бізде осыған дейін дәстүрлі ұлттық ұстанымдар жетекші орында болды. Оның басында дәстүрлі отбасылық құндылықтар тұрды. Орта ғасырдан бермен қазақ ортасында ұжымдық сана қалыптасты. Жеке бір отбасынан әулетке, одан ауыл-аймаққа, одан руға, тайпа елге ортақ құндылықтармен заңдылықтар орнықты. Одан ешкім аттап өтуге тиіс емес. Бұлжымайтын норма. Айталық, қазақ арасындағы жеті атадан бермен қыз алыспау дәстүрі. Қазақ (туысқандардың бір-бірімен үйленуіне) қарсы күрескен бірден-бір халық. Қалқаман мен Мамырдың, Еңлік пен Кебектің оқиғаларын еске түсіріңіз. Ұрпағының саулығын ойлаған халық. Бұдан артық қандай құндылық болуы керек? «Адам ұрпағымен мың жасайды» деген жұртпыз. Сондықтан да қазақ үшін ұрпағының амандығынан, саулығынан артық ештеңе болмаған. Жинаған дәулетін де ұрпағыма қалсын деген.
– Оны айтпағанда, қазақта «ата қоныс» деген қасиетті ұғым болды. Ол өзінің, ұрпағының тағдырын, өмір сүру дағдысын тікелей сонымен байланыстырады емес пе?
– Әрине, сол үшін жан берді, жан алысты. Туған жердің топырағына үш рет аунату көшпелілерде сақталған дәстүр. Тал бесіктен жер бесікке дейінгі адам ғұмырын философиялық тұрғыдан түсіндірген халықпыз. Ойлаңызшы, осы қазақ «дүние» деген жалғыз ауыз сөздің қауашағына ғаламның жаратылысынан бастап, ең қарапайым түсінікке дейінгі нәрселердің барлығын сыйдырған. Қазақтың отбасылық құндылықтарында жалпы адамзаттық құндылықтардан бастап, жеке ұстанымдарға дейін рухани-мәдени өлшемдердің барлығы кіріккен. Олар адам болудың қағидаларын үйретті. Соны қадағалады. Ұрпақтан ұрпаққа жеткізді. Оның кейбір мәтіндері фольклорда бар. Кейінгілерге тәмсіл етті. Қазақ отбасындағы тәлім мен тәрбиенің сан ғасырлық жинақталған бекем дәстүрі болды. Олардың қағидалары қысқа да нұсқа етіліп, бай да көркем тілмен өріліп, мақал-мәтелдерімізде көрініс тауып отырды. Айталық, «Малым – жанымның садақасы, жаным – арымның садақасы», «Өлімнен ұят күшті» деген мақалдарды алайықшы. Расында, асыра айтқандық емес, ар мен ұят категориясын қазақтай биікке көтерген халық некен-саяқ. Ар мен ұятты адамгершіліктің шырқау шыңына қойған қазақты текті емес деп қалай айтасыз. «Ұяттан өртенгенше қара жерге кір» деп тұр ғой. Ал сол ар мен ұят деңгейі қазір қаншалықты?
Тегінде қазақ баласын «ұят болады, обал болады, жаман болады» деп тәрбиелеген. Осы үш тәлімде тағылым жатыр. Қазір кім, кімнен не тағылым алып жүр? Тағылым алатын не бар? Тағылым – таза, тектіден болса керек-ті. Тағылымсыз нәрседен ғибрат жоқ. Біз неге күні бүгінге дейін Абайды оқимыз, Абайды іздейміз, Абайға жүгінеміз? Себебі Абайда тәлім де, тағылым да, ғибрат та бар. Өлмейтін, өшпейтін. Мойындау керек бүгінде тәрбиенің бәсі төмендеді. Тәлім ұмытылды. Баяғы қазақта «тәлімгерлік» деген нақты ұғым болған. Жеке тәрбиені сол үйретті. Мысалы, Абылайдың тәлімгері Ораз аталық. Жәңгір баласын Махамбетке неге тәлімгерлікке берді? Өйткені Жәңгір өзінде жоқ қасиеттердің ұшқынын Махамбеттен алсын деді. Олар – дала академиясы еді ғой! Кеңестік кезеңде «баламды мектеп тәрибелейді» деп түсіндік. Соған сендік. Кеңестік идеологияның арқасында солай болды да. Не қылғанмен сол кезеңде ізгіліктің шуағын шашуға тырысты. «Адам адамға дос», «Бірің көбің үшін, көбің бірің үшін», тағы басқа. Ал қазір ше? Кімге сенесіз? Қазіргі мектеп жүйесі қандай, мұғалімнің миссиясы не? Бұл да басы ашық тақырып.
– Сыртқы экспансияны айтпағанда, нарықтық кезеңдегі әлеуметтік тұралаушылық, күнкөріс қамы ата-аналардың баласымен айналысуына толық мүмкіндік беріп отыр ма? Жарғақ құлағы жастыққа тимейтін жанталаста, жансебілде отбасылық тәрбие ұмыт бола бастады ғой.
– Сөз жоқ, «Баламның қарны ашпаса, киімі бүтін болсын» деген материалдық шарттылық рухани тәрбиеге көп көлеңкесін түсірді. Тегінде қазақ, «қарамасаң қатын кетеді, бақпасаң бала кетеді» деп тегін айтпаған. Осыдан келіп отбасындағы әкенің рөлі туралы әңгіме шығады. Соңғы кезде бұқаралық ақпарат құралдарында, әлеуметтік желілерде жиі көтеріліп жүрген тақырып. Қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік пен қайшылық әкелердің миссиясын ұмыттырды. «Әйел ерге, ер жерге қарағанның» кебін киді. Ақша таппайтын әкенің, еркектің құны көк тиынға айналды. Тепсе темір үзетін азаматтар қол қуысырып бос қалды. Кезбелікке салынды, арақ ішті, тағы басқа... Тоқсаныншы жылдардан бермен ала дорба арқалаған әйелдер қауымы аяусыз, қатыгез нарықпен бетпе-бет келді. Олар өзі үшін емес, балалары үшін үлкен тасқынға, сапырылысқа қойып кетті. Қазірдің өзінде базар жағалап, сауда қылып жүргендердің көбісі әйелдер қауымы. Біз оны жоққа шығара алмаймыз. Еркек елеусіз қалды. Бұған гендерлік саясатың да салқыны тимей қойған жоқ. Осының өзі отбасындағы бала-шағаның тәрбиесіне кері әсерін тигізді. Кешегі әкелердің орнын қалай қайтарамыз? Әке – айбар, сұс, таяныш еді ғой. Әрине, әкенің барлығы әлсіз емес. Алайда, қазақ қоғамындағы «әке беделі», «еркектің құны» деген мәселелер жоқ емес. Бар.
Қазіргі ортада ашық пікірлер мен сыни көзқарастар топаны мол. Ол әркімнің еркін таңдауына қатысты. Жалқыдан жалпыға қарай жүретін тенденция. Сынау, мінеу – қазақта «жақсы» дамыған. Баяғыдан. Мін көрінген жерде сын айталатыны заңдылық. Және ол проблемалар бар жерде айтылады екен. О.Шпенглердің «Еуропаның ымырты» атты философиялық еңбегінде былай делінген: «Сын ұлы мәселелерді шешуге қабілетті ме немесе олардың шешілмейтіндігін белгілей ме? Біз неғұрлым көп білсек, екіншісі солғұрлым біз үшін айқын бола бастайды. Біз әзірше үмітті сақтаймыз, біз құпияны проблема деп айтамыз». Расында сын толғақты мәселелерді толық шешуге қабілетті ме? Сыни көзқарастар неге дау-дамайға айналып кетеді? Ол сын қаншалықты нақты және жемісті? Әрбір құпия нәрсе проблема екендігі даусыз.
– Құпиялар көбейген сайын басы ашылмаған мәселелер туындап отырады емес пе?
– Оны күнделікті өмірден көріп жүрміз. Айталық, тап қазіргі шақта «балаларға жыныстық қатынас туралы ашық айту» мәселесі қызу талқыланып жатыр. Кейбір статистикалық мәліметтер (рас болса) жағаңды ұстатады. Қазақша түсінікпен айтқанда бесіктен белдері шықпаған жасөспірімдер арасындағы мұндай келеңсіздік қоғамның ортақ сырқатына айналып бара жатқанын неге жасыруға болады?! «Қызым үйде, қылығы түзде» деген қазақ. Біз, қоғам болып өз ұрпағымызды мына пәлелі тасқыннан қалай құтқарып қаламыз? Үйлене салып ажырасудың тым көбейіп кеткендігінде осының салдары жоқ па? Шынында, бір кездері қазақ тығып, құпиялап ұстаған ақпарлар қазір жалаңаштана бастады. Сол құпия проблемаға айнала бастаған жоқ па? Шешудің жолдары қайсы? Орта мектепте жыныстық қатынастың этикасы мен гигиенасын үйрететін әлгі пән бе? Осының қандай қажеттілігі бар? «Он үште отау иесі» деген бабаларымыз. Мұны әлеуметтік жауапкершілік деп түсініп келдік.
Бұл проблемадан қашып құтыла алмайтынымыз рас болса, орта мектепте оқитын жасөспірімдерге пән ретінде емес, мамандар тарапынан арнайы дәріс ретінде жүргізілсе де болмай ма? Әрине, бұл тақырыпқа келгенде консервативтік көзқарастағылардың көп екендігі белгілі. Айналып келгенде, бала тәрбиесіне ата-ана тікелей жауапты. Осыны осалдатпауымыз керек. Әркім өз баласына ие болсын. Отбасындағы тәлім мен тәрбие осалдаған жерде барлық келеңсіздіктерді күтуге болады. Біз ешнәрсеге де қарамастан өзіміздің ұлттық болмысымызды, табиғатымызды сақтап қалуымыз қажет. Айтуға оңай. Оған мемлекет те, оның саясаты да мүдделі болғаны абзал еді. «Рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» секілді ұлттық бағдарламалар ауадай қажет. Соны науқаншылдыққа ұрындырмай, жан-жақты саралап, терең қаузап іс қылғанымыз дұрыс. Ұлттық даралығыңды сақтау – қиын іс. Оған қалтқысыз сүйіспеншілікпен бірге жанкештілік қажет екен. Бұл еліңнің тәуелсіздігіне келіп тірелетін мәселе. Гамлетше айтқанда, «быть, или не быть?!»
Қазаққа озық ой мен терең пайым керек. Дәстүрлі танымымыз бен мәдениетімізді сақтап қана қоймай, оны жаңғыртуымыз ләзім. Біз қалайда Батыстың жалаңаш, даңғаза идеологиясы мен орта ғасырлық діннің жабық, оқшау, керітартпа экспансиясынан қазақтың болмысын, қазақтың жанын арашалауға міндеттіміз. Әр қазақ!
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Байқал БАЙӘДІЛ,
«Egemen Qazaqstan»
