Бұлардан бағыт-бағдары мен мән-мағынасы мүлде аулақ М.Әуезовтің «Абай ақындығының айналасы» мен профессор Қ. Жұбановтың «Абай – қазақ әдебиетінің классигі» деген зерттеу мақаласы абайтанудың сол тұстағы болашағына, ғылыми жаңа бағыт-бағдарына тыңнан жол салған көсем ойлы танымдар болып тарих қойнауына енді. Осы танымға Мұстафа Шоқайдың шәкірті Есен Тұрсынның (Таһир Шағатай) «Яш Түркістан» журналында 1934 жылы жарияланған «Түркістанның ұлы ақыны – Абай Құнанбайұлы» деген мақаласымен үн қатып жатуында мән бар еді.
1933-1934 жылдан 1961 жыл аралығында қанаты кең жайылған «Абайтану тарихының Мұхтар Әуезов кезеңі» дүниеге келді. М. Әуезовтің Абай мұрасы туралы іздену, зерттеу, ақын мұрасын әлем жұртшылығына таныстыру жолында атқарған қызметінің қол жетпес екі шыңы болды. Бірінші шыңы көркемсөз өнері арқылы, әсіресе «Абай жолы» эпопеясын әлем халқы жарыса оқып, ХХ ғасырдың ұлы туындысы деп бағаланды. Екінші шыңы, абайтану жолындағы ғылыми зерттеу еңбегі «Абай Құнанбаев» деп аталатын ғылыми монографиясында ақын туындысы терең талданып, жүйеленді. Осы кезде абайтану саласында тұңғыш рет кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғалып, монографиялық еңбектер жарық көрді. М.Әуезов абайтануды биік деңгейге көтеріп кетті. Абайдың жүзжылдық мерейтойында ақын мұрасы жан-жақты зерттеліп, баспасөзде кең тұрғыдан насихатталды.
1949 жылы КПСС ОК космополитизм туралы қаулысы қабылданысымен, әдебиет полицайлары тарапынан 1934 жылы М. Әуезовтің ақын мұрасының рухани нәр алған үш саласы туралы танымының екінші саласы болып танылатын Абайдың шығысқа қарым-қатынасы жайлы Абайдың «батысынан шығысы басым» деген танымы қатты сыналып, аяусыз терістеліп жатты. Бұл күрделі мәселе, әсіресе философ ғалымдар тарапынан да Абайдың шығысқа қатысы терістеліп, сынға алынды. Абай мұрасының шығысқа қатысы жайлы пікір білдірген ғалымдар сыналып, бір жағынан қуғындалып әрі жазаланды.
1961 жылы атақты жазушы өмірден өткен соң «Абайтанудың М.Әуезовтен кейінгі дәуірі» басталып та кетті. Біршама үзілістен соң жаңа буын, жас талапкерлердің ғылыми зерттеу еңбектері жарық көре бастады. Осы жаңа буын, жас толқын ғылыми тұрғыдан ізденіп, жаңа таным, тың көзқарас тұрғысынан келіп, Абай мұрасының шығыстық рухани қазына көздеріне қарым-қатынасы жайлы күрделі мәселелер көтерілді. М.Әуезов танымын бастапқы табиғи қалпына келтіруге қызу атсалысып, оны ғылыми ойда қалыптастырды да (М.Мырзахметов. «Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары». Алматы, 1982). Мұндағы бір ескерер жағдай, космополитизм туралы қаулы қатаң бақылауда тұрған кезде сол саяси қысымнан сескенбей-ақ «Абайдың шығысы М.Әуезов зерттеуінде» деген төрт тараудан тұратын еңбектің ең үлкен тарауы 1982 жылы жарияланып кеткен еді. Тұңғыш рет бұл сала ғылыми тұрғыдан өз шешімін тауып, 1989 жылы докторлық диссертация қорғалғаннан кейін Абай мұрасының шығысына орай кандидаттық диссертациялар да қорғала бастады. Мысалы, Жабал Шойынбеттің «Абай қарасөзінің жанрлық, стильдік ерекшеліктері», Мақсат Әліпханның Абай мен Жүсіп Баласағұнидің «Құтадғу білігіне» байланысты «Құттың кілті –кісілік», Сайдалы Оразалиевтің «Абай мен Дауани», Ноябрь Кенжеғараевтың «Абайдың айтушы мен тыңдаушы туралы танымы», Тоты Көшенованың «Абай өлеңдері құрылысындағы ерекшелік», Рахат Саламатованың «Абайтанудың Мұхтар Әуезовтен кейінгі кезеңі», Талғат Ербай «Абай және Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау», Айжан Картаева «Абай мен М.Әуезов әлеміндегі рухани сабақтастық», Қалипа Әтенова «Қазақ отбасы тәрбиесінің даму тарихы» (Алматы, «Қазақ университеті» баспасы, 2007), Иманғазы Нұрахметұлы «Ұлыстық әдебиеттен ұлттық әдебиетке дейін» (Алматы, 2005) деген ғылыми монографиялары жарияланып, Абайдың шығысына байланысты күрделі мәселелерді көтере отырып, әрқайсысы өз үлестерін қосты.
Ал Мақсат Әліпхан өзінің докторлық диссертациялық еңбегінде адамгершілік идеясының көне грек өркениеті заманынан бүгінге дейінгі даму жолы туралы «Қазақ әдебиетіндегі адамгершілік ілімі» деген көлемді ғылыми монографиясын 2013 жылы жариялады. Осы жолдар авторының 2014 жылы басылым көрген «Абайтанудың» аса көлемді қос томдығы (125 баспа табақ) мен «Өнер» баспасынан жарық көрген «Абай ұлағаты», 2013 жылы жарияланған «Қазақ әдебиетіндегі сопылық таным», 2015 жылы «Медет» баспасында жарық көрген «Абайтану тарихы» мен «Абайды оқы, таңырқа» оқулықтары басылым көрді. Бұлардың бәрі де Абай мұрасының шығысы туралы жазылған жаңа таным, соны бағыттағы елеулі туындылар еді.
Міне, 1949 жылы космополитизм туралы қатыгез қаулы Абайдың шығысына қатаң тыйым салған тақырыпты «өлермен» зерттеушілердің айтарлықтай өнікті еңбек етіп жарияланған ғылыми монографиялары абайтанудың шығысқа қатысы жайлы соны беттерін айқара ашып, біршама биік деңгейге көтере алды.
Бұл ғылыми зерттеулер Абай мұрасының рухани нәр алған мұсылмандық шығысқа шығармашылық қарым-қатынасы жайлы ғылыми зерттеу еңбектерінің тырнақалды бастамасы ғана деп білеміз. Тәуелсіздік заманындағы қазақ жастарының араб, парсы, шағатай, түрік тілдері мен исламият тарихын жете меңгеруі арқылы Абай мұрасының мұсылмандық шығысқа қарым-қатынасы туралы келелі де іргелі ғылыми зерттеу еңбектері мейлінше молығып, сапалы ғылыми-монографиялық зерттеулер жаңа бағыт алғанда, ғажап құбылысты сонда көреміз. Бұл кезде Абайдың жантану ілімі мен толық адам ілімі, пәлсапалық лирикасы басқаша сөйлегенде, бұл сала ой-санадағы әлемдік рухани құбылысқа айналып, түркі халықтарының болашақ моральдық кодексінің іргетасына рухани тірек болып қаланары талассыз шындыққа айналмақ.
Соңғы жылдарға дейін Абайдың әдеби мұрасын танып-білу, оны насхаттау жұмысының бәрі де материалистік, атеистік дүниетаным негізінде зерттеліп, насихатталып келгенін ешкім де терістей алмас. Өйткені шындық осылай болып тұр. Абай дүниетанымын маркстік-материалистік, жауынгер-атеистік таным тұрғысынан танытудың басында қазақ философтарының айғайшы болып тұрғаны да рас. Абай туралы көркемөнер жанрында жазылған шығармалардың бәрі де социалистік реализм талабы шеңберінен шығандап кете алмағаны, өйткені оған таптық дүниетанымы осылай қалқан етіп қойылғаны белгілі ғой. Себебі КПСС ОК дүниетанымдық ұстанымы маркстік-материалистік, атеистік негізде саяси-идеологиялық танымды толассыз насихаттаумен айналысты.
Абайды танып-білудегі басты кедергі оның дүниетанымының барлық салаларын, яғни философиялық, этикалық, эстетикалық, саяси-әлеуметтік салаларын анықтауға келіп тіреледі. Осы салалардың бәрін де қазіргі философтар материалистік модель тұрғысынан қарастырып келеді. Осы әрекет әсіресе Абайдың 150 жылдық мерекесінде Қазақстан философтарының ұжымдық еңбегі – «Абай дүниетанымы мен философиясы» деп аталатын арнайы ғылыми зерттеулерінде өз көрінісін тапты. Бірақ философтардың бәрі де Абайдың Жетінші қарасөзіндегі «Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгендеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Әзелде Құдай тағала хайуанның жанынан адамның жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқан» (Абай. ІІ том, Алматы, 1995, 165-бет) деген даналық сөзіне назар салмай келеді. Абай дүниетанымын танып-білуде Абай айтқан бұл ой-пікірдің мән-мағынасы, болмысы, тіпті бөлекше өркештеніп, дараланып тұр. Абай бұл пікірін ХІХ ғасырдың соңында айтуымен де ерекшеленіп тұр емес пе?
Абай «дүниенің көрінген сыры» деп бізді қоршаған материалдық әлемді айтса, «дүниенің көрінбеген сыры» деп біздің тылсым сырға толы рухани әлемімізді меңзеп отыр.
Абай айтқан дүниенің көрінген сырын ашумен айналысатындар тән ғалымы (технократ ғалымдар) болса, дүниенің көрінбейтін сырын ашуға ұмтылғандар жан ғалымы болып шығады. Соның бірі хәкім Абайдың өзі болғандықтан, Абай жан ғалымының ең көрнекті өкілі болып шығады емес пе? Өйткені Абай 1898 жылы жазылған 38-қарасөзінде жантану ілімі туралы ой-танымдары біздің заманымыздағы квантты физиктерден бір ғасырдан астам уақыт бұрын «дүниенің көрінбеген сырына» айрықша мән беруі арқылы жантану ілімімен айналысып, пәлсапалық лирикаларын жазуы ойшыл ақынның кемеңгерлік тұлғасын көрсетеді.
Абай дүниенің көрінген және көрінбеген сырын үйлестіре танып-білуді мақсат тұтты. Абайдан бастап түп иені танып-білу жолында пәлсапалық лирика жанрында жантану ілімін меңгеруге, яғни дүниенің көрінбеген сырын ашып, танып-білуге ұмтылды. Абай бастаған бұл дәстүрді ойшыл ақынның шәкірттері Шәкәрім, Мағжан үдере дамытып, тереңдете түсті. Осы арқылы қазақ поэзиясында пәлсапалық лириканы әлемдік деңгейге көтеріп, көш бастады.
Бірақ бұл танымды кеңестік билік тұншықтырып тастады.
Енді ХХІ ғасыр басында квантты физиктер танымынан кейін дүние бастауында САНА тұр деген мүлде жаңа танымға келдік. Бұрынғы материалистік, атеистік дүниетанымымыз түбірінен қопарыла өзгерді.
Енді жаңа дүниетаным тұрғысынан ойлап қарағанда, Абайдың әдеби мұрасы мен ақын дүниетанымын танып-білу жолында жүргізілетін бүгінгі ғылыми зерттеу жұмыстарымыз қандай бағыт-бағдарда болатындығын айқындауға аса басым түрде мән беретін уақыт келді. Абайтану саласында 125 жылдық мерзімде жазылған өткендегі ғылыми-шығармашылық зерттеулерге де осы жаңа дүниетаным тұрғысынан жетістіктеріміз бен кемшіліктерімізге де сын көзімен қарап, бағалайтын боламыз. Бұл дегеніміз, орасан зор қиын жұмыс болса да, қолға алатын тікелей парызымызға айналып тұр.
Ал Абай әдеби мұрасы мен дүниетанымын осы жаңа дүниетаным тұрғысынан салыстырып, ғылыми зерттеу жұмысына Нұр-Сұлтан қаласынан бүкіл әлемдік ғылыми зерттеу институтының деңгейінде тұра алатын Абайтану, Жамбылтану ғылыми-зерттеу институты өзінің болашақ зерттеу бағыт-бағдарын енді дүние бастауында САНА тұр деген жаңа дүниетаным тұрғысынан жүргізуді өзінің ғылыми жоспарына негіз етіп алуы – уақыт талабы.
Абайтану саласында ғылыми зерттеу ісімен айналысатын Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтындағы Абайтану бөлімі, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде ашылған Абайтану ғылыми зерттеу орталығы, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіндегі Абайтану ғылыми-зерттеу институты және М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан облыстық университетіндегі жаңадан ашылған Немат Келімбетов атындағы Гуманитарлық ғылыми зерттеу институтындағы абайтану тобы, т.б. зерттеу орталықтары баршылық. Бірақ бұлар бір-бірімен байланысы жоқ, не істеп жатқаны беймәлім бытыраңқы күйде келе жатыр. Бытыраған сайын күш бөлінеді. Бағыт-бағдар беруге біреуі де ұмтылмайды...
Енді Нұр-Сұлтаннан ашылатын Абайтану ғылыми зерттеу институты осы кемшілікті бір ыңғайға келтірер. Өзінің ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге арналған ортақ бағыт-бағдары арқылы жүзеге асырар деген үкілі үміттеміз. Бұл үкілі үміт жүзеге асуы үшін республикадағы абайтанушы ғалымдардың басын қосып, ғылыми-теориялық семинар ұйымдастырып, пікірлер ағысын айқындап, жаңа ғылыми танымға негізделген ортақ бағыт-бағдарымызды нақтылы түрде айқындап, бекітіп алуымыз аса қажет болып тұр. Осы тұрғыдан келіп абайтанудың болашақта алға қойылар міндеттері туралы өз пікірімізді ортаға салудың және басқалар тарапынан қосымша толтырулар болар деген үміттеміз.
Абайтануды кеңестік билік кезінде коммунистік тоталитарлық идеологияның шеңберінде қысып ұстағаны жұртқа мәлім, әсіресе ақынның әдеби мұрасын танып-білуде әдебиеттің таптық, партиялық талабы шешуші орында тұрды. Абай мұрасы негізінен осы талап тұрғысынан ойшыл ақын мұрасын орыс әдебиетімен байланысы ғылыми зерттеу жұмыстарының басым түсіп, зерттеу еңбектері осы тақырыптың айналасынан шыға алмай жүргені, көп мәселенің сырын аңғартады. Яғни, Абай мұрасының рухани нәр алған қазына көздерінің бірінші саласы Абайдың қазақ әдебиетіне қарым-қатысына бірлі-жарымды зерттеу еңбектері жазылғаны болмаса, ірі, салалы, жүйелі зерттеу жұмыстары жүргізілмей келеді. Ал Абайдың шығысы мүлде зерттелмей, атаусыз қалды. Бұл құбылыстың бәрі де Абай мұрасын кеңестік дүниетаным тұрғысынан насихаттап жатты.
Абай дүниетанымы ендігі туындайтын ғылыми зерттеу жұмыстарында объективті шындық тұрғысынан ашылуы басты шартқа айналмақ. Ойшыл ақын дүниенің көрінбеген сырын танып-білуге ұмтылу арқылы жол салған жантану ілімі мен толық адам ілімінің құпиясын ашып, не себепті адамзаттың рухани әлеміндегі тылсым сырды танып-білуге ұмтылу себебін біле алмаймыз. Абайдың пәлсапалық лирикасында орын алған бас-ты мәселе – түп иені танып-білу. Абай ой-танымындағы сөз болатын пәлсапалық ой-пікірлердің бәрі де осы мәселе төңірегіне жинақталған. Соның бір тармағы жан мен тән туралы:
Ақыл мен жан – мен өзім, тән – менікі,
«Мені» мен «менікінің»
мағынасы – екі.
«Мен» өлмекке тағдыр жоқ
әуел бастан,
«Менікі» өлсе өлсін, оған бекі, –
деп өлең сөздің өрнегімен сыртқа шығарған ой қазынасын бір шумаққа сыйдырған ақынның пәлсапалық ой-толғаныстарының сыры мен мән-мағынасы бүгінге дейін толық жан-жақты шешімін таппай келеді. Бұл бір шумақ өлеңнің мән-мағынасын қарапайым тыңдаушы мен оқырманның өзі де бірден түсініп кетуі өте қиын.
Кеңестік танымдағы философтар Абайдың осы ой-пікірін негізінен идеалистік танымға жатқызып, теріс мағынада насихаттап келді. Абай осы өлеңінде «мен», яғни жан өлмейді дей отырып, жанның өлмеу сырының екінші бір көлеңкелі жұмбақ сырын ашып кететіні бар. Ол «жан» деген адам баласы жан қуаты арқылы өзінің өмірден ізденіп танып-білгенін ой сарабынан өткізе отырып:
Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, –
деп жанның екінші бір бүркеулі тылсым сырын ашатыны бар. Адам өмірден көрген-білгенін, сол арқылы танып-ұғынған ой-пікірінің түйінін өлең сөз өнерімен сыртқа шығарған ой қазынасы да мәңгі өлмейді деген байламға келеді.
М.Әуезовтің «Абайдың батысынан шығысы басым» деген ой-танымы әдебиет полицайлары мен философтар тарапынан қатты сынға алынып, қудалауға ұшырады. Бұл мәселе, шындығын айтсақ, М.Әуезовтің Абай мұрасының рухани нәр алған қазына көздері Абайдың «Сәулең болса кеудеңде» деген өлеңінен өріліп барып айтылған пікір екендігіне көзіміз жете түседі. Абайтану тарихының М.Әуезовтен кейінгі үшінші кезеңдегі абайтанушылар тарапынан қайта көтеріліп, қиындықпен қолға алынса да, оларға еркін жол берілмей, қысымда ұстап келді. Бәрі бір «өлермендікпен» зерттеу жұмыстары жүргізіле берді. Енді ғана философтар тарапынан академик Ғ. Есімов Абай мұрасының шығысқа қатынасына оң көзбен қараған ой-пікірлері алғаш рет белгі бере бастады. «Абай – шығыс ақыны, шығыс мәдениетінің қайраткері, нақтырақ айтсақ, мұсылман шығысының аса көрнекті ойшылдарының бірі...оның көзқарасын діни философия жағынан іздеу керек.» (Абай. Ұлы дала тұлғалары. Алматы, 2013, 361-362-бет) деген салиқалы ғылыми ой-танымдар алғаш рет көрініс бере бастауы – Абай шығысына тарс жабылған есіктің айқара ашылуына сеніммен келіп отыр. Абайдың дүниетанымы ғылыми тұрғыдан тереңдеп дендей енбей, мақсатқа жету қиын. Ол үшін Абайдың шығысқа қатысы жайлы ақындық кітапханасының көлемі мен жағдайын анықтап алмай іске кірісу – далаға лағумен бірдей болып шығады. Абай ой-танымының бұл болмысын танып-білмек үшін екі түрлі тәсілді ұстану қажет: біріншіден, Абай өз шығармаларында аз да болса нақты түрде атап отыратын дерек-мағлұматтар сілтемесі. Мысалы, Ғұламаһи Дауани, Бабырнама, Құтайба, т.б., ал екіншіден, Абай ой-танымының кейбір иіні келетін шығыстың ақындары мен ғұламаларының шығармаларындағы сабақтасып, іліктесіп келетін туындыларды қаншалықты қиын болса да сарыла іздену арқылы тапса болады. Мысалы, мен Абайға тікелей қатысы бар Жүсіп Баласағұнидің «Құтадғу білік», Наршаһидің «Бұхара тарихы» мен әл-Фараби, Қарабағи, ибн Сина, Журжани, т.б. осындай дереккөздеріне сүйене отырып тапқаным бар.
Қазақ елі ойшыл, хәкім ұлын ғасырдан астам уақыт ішінде қалай танып-білу жолын, ғылыми тұрғыдан талдап, көп мәселенің бар болмысын өз деңгейінде шешу міндеті тұр. Осы міндетті жүзеге асыра алсақ, Абайды танудың ұзақ жолында, ғылыми зерттеулерде жіберілген сан түрлі кемшіліктеріміз бен қол жеткен жетістіктеріміз көз алдымызға келеді. Жалпы, абайтану тарихы филология, тарих факультеттерінде арнайы курс, арнайы семинар сабақтары ретінде оқытылуы жөн. Өйткені бұл сала студенттерге абайтанудан терең мағлұмат берумен бірге, Абай мұрасының рухани, тарихи болмысынан кең, жаңаша соны танымдар беруімен ерекшеленеді. Ол үшін «Абайтану тарихы» оқулығы мен хрестоматиясы, бағдарламасы мен арнайы библиографиялық көрсеткішін қоса жазып беру – қажеттілік.
Ал барлық университеттер мен пединституттарды және орта мектеп пен арнаулы оқу орындарының барлығын да «Абай: толық адам ілімі» деген арнаулы ортақ оқулық, хрестоматия және бағдарламасымен, библиографиясымен қамтамасыз ету – рухани қажеттілікке айналып отыр. Өйткені бұл ілім жас ұрпаққа жетілген, кемелденген мінез-құлықты қалыптастырып, сырттан еніп жатқан жат қылықтардан сақтайтын «қытай қорғаны» болатынын назарда ұстау әділетті жол болмақ.
Мекемтас МЫРЗАХМЕТҰЛЫ,
филология ғылымдарының докторы, профессор
АЛМАТЫ
