Ресми мәліметтерге сәйкес 1949-1989 жылдар аралығында Семей полигонында 456 ядролық сынақ жүргізіліп, 1,5 миллионнан астам қазақстандық зардап шегіпті, қазір де түрлі ауытқушылықтар байқалады. 456 ядролық сынақтың 116-сы жер бетінде немесе әуе кеңістігінде жасалды, осы жарылыстар қуаты жағынан Хиросимаға тасталған бомбаның қуатынан 2500 есе артық болған екен. Мұндай жарылыстар 1962 жылға дейін, яғни он үш жыл бойы орын алды. Ал келесі жиырма жеті жыл бойы өткізілген 340 жерасты жарылыстың да өңірдің экологиялық ахуалына орасан зор зияны тиді.
Небір зұлмат кезеңдерден рухы жасып қалған халықтың да, сол кездегі басшылардың да әскери мақсаттағы сынақтарға қарсы тұруға шамалары жоқ еді.
«Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп...» деген данышпан Абай өсиеті менің де ұстанатын өмірлік қағидам, санама сіңірген терең танымым» ұстанымын бойына серік еткен Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Бейбітшілік кіндігі» кітабындағы мына сөздер сол кездегі күрделі жағдайды айғақтай түседі: «Заман қиын болатын. Жарылыстан жер сілкінгенін сезінгенде немесе тіпті шайдай ашық күні екінші күнді көргенде де ешкім ашу-ыза білдіре қойған жоқ. Ереуілдер, наразылықтар туралы əңгіме болуы да мүмкін емес-тін. Бас асауларды бас білдірудің сүйікті құралы психиатриялық емханалар болды. Бұрынғы КСРО-ның басшылары сынақтар өткізгенде сол кездегі Қазақстанның халқы түгілі, бюрократиялық билік тобымен де ақылдасқан жоқ. Өйткені Қазақстан КСР-інің басшылары жұмысқа орталықта тағайындалып, сонда орнынан алынатын. Мəскеу бұйрығын қалт етпеу мансаптан айырылмаудың бірден-бір жолы болатын. Қойдың бауыздалар шағында да үн шығармауы дегеніңіз осы ғой».
Сол кезеңде ешкімнің қолынан келмеген әлемдегі екі алпауыт елдің «қырғи-қабақ» соғысы аясындағы текетірестің құрбанына айналған Семей қасіретіне араша түсу Теміртауда құрыштай шынығып, облыстық, республикалық деңгейдегі басшылық қызметтерде тәжірибе жинаған жаңашыл, қазақтың бағына туған азамат Нұрсұлтан Назарбаевтың батылдығының арқасында мүмкін болды.
Халық арасында «қаңғып келген шүрегей» атанған республиканың бірінші басшысы Колбиннің ел тағдырына бейжайлығын бұрыннан білетін Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев, 1989 жылғы 30 мамыр күні өткен Кеңес Одағының ең жоғары заң шығарушы органы – Жоғарғы Кеңес сессиясының мінберінен мәскеулік билікке қазақтың мұңына айналған Семей ядролық сынақ полигоны туралы сұрақты төтесінен қойды. Н.Ә.Назарбаев халық депутаттарының, əсіресе залдың төрттен бірін құрайтын əскери киімді депутаттардың алдында былай деді: «1949 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан, жарылыстарды əуелі жер бетінде бастаған Семей ядролық полигоны туралы айтқым келеді. Сол кезден бері төңіректегі жұрт саны төрт есе өсті. Бірақ əскерилер бізді сынақтар адам денсаулығына тіпті пайдалы-мыс деп сендіргісі келеді. Біз мұның бүгінде мемлекеттік қажеттілік екенін білеміз. Бірақ атом жарылыстарының айналадағы ортаға əсерін шындап терең талдау, бұл туралы жұртқа айтып беру керек қой. Сол жерлерде күн кешетіндердің өмірін жақсартуға жұмсау қажет біршама шығынды айтпағанның өзінде...».
Дегенмен, сірескен сең бірден бұзыла қоймады. Керісінше, баяндамадан кейін, үзіліс кезінде Н.Ә.Назарбаевқа «елдің ең басты стратегиялық объектісіне қастандық жасады, державаның қорғаныс қабілетін бүлдірді» дегенге дейін ауыр айып тағылып үлгерді.
Нұрсұлтан Назарбаевтың қайраткерлігі мұнымен тоқталған жоқ. Нұрсұлтан Әбішұлы 1989 жылы құрылған, əлемге танымал ақын əрі қоғам қайраткері Олжас Сүлейменов басқарған «Невада-Семей» ядролық жарылысқа қарсы халықаралық қозғалыстың, «Əлем дəрігерлері ядролық соғысқа жол бермеу жолында», жастардың «Next Stop» жəне басқа да қоғамдық қозғалыстардың қолдаушысы болды. Ол бұл туралы былай дейді: «... жұртшылықтың, əсіресе белсенділердің əрекеттері менің тарапымнан қолдау тауып отырды. Əрине республикалық басшылық тарапынан мұндай қолдау болмаса, белсенділердің əрекеттері КГБ-ның екі-үш қарапайым акцияларынан кейін оп-оңай тыйылар еді...».
Жоғарыда аталғандай, «қайта құру» жылдары экономикалық жағдай нашарлағанымен Кеңес Одағы қисапсыз бюрократиялық жəне күштік құрылымдарының, əскери-өнеркəсіп кешенінің дəурені әлі де жүріп тұрған. 1989 жылғы 22 маусымда Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің Бірінші хатшысы, кейін 1990 жылғы 24 сәуірде Қазақ КСР Президенті болып сайланғаннан кейін де жас басшы Н.Ә.Назарбаевтың Семей сынақ полигонын тоқтату туралы орталықпен жүргізілген келіссөздері қиындықтарға толы болды. Ол Мəскеуге апта сайын барып, бірде əскери-өнеркəсіптік кешеннің кураторымен, КОКП Орталық комитетінің хатшысы О.Баклановпен, үкімет төрағасы Н.Рыжковпен, ақыр аяғында М.Горбачевтің өзімен кездесулер өткізді.
Осындай күрделі жағдайда Қазақ КСР Президенті Н.Ә.Назарбаев республиканың әлі де Одаққа бағынысты болуына қарамай туған халқымен, Семей қасіретін басынан кешіп жатқан отандастарымен бірге болды. Бірақ «Іштен шыққан жау жаман» дегендей, елімізде Семей ядролық сынақ полигонын жабуға қарсылар, яғни ядролық статусты сақтау керек деген «кеудемсоқ көсемдер» пайда болған еді. Нұрсұлтан Назарбаев оларға қарсы уәж ретінде мынадай жауап қайтарды: «Біріншіден, ядролық статустың болуы Еуразияда, əсіресе оның орталық бөлігінде жанжал əлеуетінің күшейе түсуі үшін жеткілікті шарт болып табылады... Екіншіден, ядролық қару иелену сыртқы кірігу процесін дамытуға тіпті де түрткі бола алмайды... Өйткені біздің ядролық кеудемсоқтығымыз Біріккен Ұлттар Ұйымының жарғысына да, əлемнің бəрі дерлік елдері қол қойған ядролық қаруды таратпау туралы шартқа да тұп-тура кереғар болып шығар еді... Үшіншіден, иелену жаңа сапаға сөзсіз жетелейді. Əлбетте, біздің ел ықтимал жау жəне тұрақты əскери қатердің көзі ретінде ядролық қаруы бар жəне жоқ державалардың барлық стратегиялық жоспарларының нысанасына айналар еді.
Сонымен қатар осынау күрделі таңдау алдында тәуелсіздігін ресми түрде әлі жариялап үлгермеген жас Қазақстанға «ядролық қарудан бас тартпасаң, барлық жағынан жарылқаймын» деп, елімізді «исламдық ядролық мемлекетке» айналдырғысы келген шетел эмиссарлары да Нұрсұлтан Назарбаевпен келіссөз жүргізу мақсатында келгіштеген болатын.
Жоғарыда аталған «шақырылмаған қонақтар» позициясына қарама-қайшы оң кездесулер де болды. Соның бірі аңызға айналған Маргарет Тэтчермен кездесу еді. «Тэтчер бірінші кездесудің өзінде маған: «Сіз ядролық қаруды не істемек ойдасыз?» – деген сауалды тікесінен қойды... Тэтчердің бұл сауалды өз тарапынан ғана емес, сондай-ақ батыстағы тұтас саясаткерлер ортасы атынан қойып отырғанын түсіндім. Ал негізгі келіссөз процесі әлі алда еді, сондықтан картаны алдын ала ашып тастауға да болмайтын. Дегенмен мен Тэтчермен барынша ашық сөйлесуге шешім қабылдадым және өз көзқарасымды барынша нақты білдірдім. Қазақстан қару-жарақтың таралу қаупіне жауапкершілікпен қарайды, бірақ бізге ядролық мемлекеттердің кепілі қажет еді, сонымен бірге елеулі инвестицияға есеп жасап отырғанбыз. Онсыз біз нақты келіссөздер жүргізе алмайтын едік. Осы әңгіме барысында Тэтчер мені мұқият бақылады. Бірінші кездесудегі сол ойлы да қатаң көзқарас есімде жақсы сақталыпты. Өзіңді рентген сәулесі арқылы тексеріп жатқандай болатын. Алайда біздің сөзімізде ешқандай жасырын астар болған жоқ. Тэтчер менің ашықтығымды жоғары бағалады», деп еске алды кейіннен Елбасы.
Осылайша Қазақстанның «ядролық мәселеге» байланысты таңдауы біржола шешілді: 1991 жылғы 29 тамыз күні Қазақ КСР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Семей ядролық полигонын жабу туралы Жарлыққа қол қойды.
Осы шешім арқылы Қазақстанның барлық мәселесі шешілді деп айтуға әлі ерте еді. 1991 жылдың соңында республика аумағында 1216 ядролық оқтұмсық болды. Бұл сол кезде Ұлыбританияның, Франция мен Қытайдың оқтұмсықтарын қосып есептегеннен де көп болатын. Сынақ полигоны жабылғанмен осындай көлемдегі қару-жарақтың әлі де Қазақстан аумағында болуы бейбіт жолды таңдаған жас мемлекетімізге әлемдік қоғамдастықтың толық сеніміне ие болуға үлкен кедергі еді. Яғни, әлемдегі АҚШ, Ресей мен Украинадан кейін көлемі жағынан төртінші ядролық арсеналдың тағдыры туралы мәселе ашық күйінде тұрған.
Елбасы сындарлы сыртқы саясатының арқасында ел алдындағы жоғарыда аталған аса күрделі міндеттерді – бүкіл әлемнің мүддесіне сәйкес және ұлттық қауіпсіздікке ешқандай нұқсан келтірмей бес жыл ішінде толық шешті. Атап айтқанда, 1994 жылдың 5 желтоқсанында Будапештте өткізілген Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының (ЕҚЫҰ) саммитінде Қазақстан, Ресей, АҚШ және Ұлыбритания басшылары Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісімге қосылған елдердің қауіпсіздігіне кепілдік беру туралы Меморандумға қол қойды. Кейін, Қазақстанға мұндай кепілдікті, Франция мен Қытай ядролық мемлекеттері берді. Бұл әлемдік қоғамдастықтың Қазақстанның өз міндеттемесін орындауын мойындайтынын және оған жауап есебінде қауіпсіздігі мен аумақтық тұтастығына кепілдік беретінін білдіретін. Ал 1995 жылдың мамыр айының соңына қарай Қазақстан аумағындағы ядролық қару толық жойылды, ел аумағынан сыртқа әкетілді, баллистикалық зымырандардың шахтадағы қондырғылары да жойылды.
Осылайша жоғарыда аталған Н.Ә.Назарбаевтың КСРО Жоғарғы Кеңесіндегі үндеуі басты себеп болған Семей ядролық сынақ полигонындағы жарылыстардың тоқтағанына биыл 30 жыл, Қазақстанның Тұңғыш Президентінің Семей ядролық полигонын жабу туралы Жарлығының қабылдануына 28 жыл толады. Осы бір ел тарихындағы аса бір маңызды кезеңде Елбасы əлемдік дипломатия тарихына жаһандық ядролық қаруға қарсы қозғалыстың көшбасшысы ретінде енді.
Осы арада кез келген саясаткерде, көзіқарақты оқырманда заңды сұрақ туындайды: Нұрсұлтан Назарбаевтың әлем таныған бітімгерлік қайраткерлігінің басты мәйегі неде? Біздің ойымызша, бұл сұраққа Н.Ә.Назарбаевтың «Бейбітшілік кіндігі» кітабындағы балалық шақта басынан өткен, кейін өмірі мен тағдырына терең бойлаған мына оқиға жауап беретіндей: «...Мен туардан көп бұрын-ақ біздің үйде əскери винтовка болыпты, оны əкем Əбіштің туыстарының бірі жазалаушы отрядпен бір қақтығыста олжалаған екен... Бірде əжем Мырзабала: «Бұл мылтық, ағаларымызға ажал, бізге азап болып тиген. Қайғы жамап, сарсылтқан ғой. Енді сол қасірет балаларымыздың басына да келсін дейсіңдер ме? Кемеңгерліктің де, кісіліктің де өлшемі – жамандықты жаныңа жолатпаған. Ал жадымыз өзімізбен бірге кетер», депті. Айтты – болды. Қарумен қоштасудың көне ырымын жасап, əкем винтовканы өкіметке өткізеді, бірақ алты қырлы найзасын алып қалады... Әжем: «Жауды жеңдік қой, енді соғыс бола қоймас, ал аспап үйде кəдеге жарайды», деп сол темір найзадан орақ жасауды бұйырды...
Осыдан түйер ой, ақын Абайды тәрбиелеген Зере, ғалым Шоқанға мейірімін сыйлаған Айғаным сынды Нұрсұлтанның әжесі Мырзабала да есейгесін Ұлы дала елінің ауыр жүгін арқалап, Қазақстанның атын әлемге танытатынын сезді ме, немересінің бойына бейбітшілік нұрын шашудың ұлттық кодын дарытыпты. «Алып анадан туады» немесе «Ана бір қолымен бесікті тербетсе, екінші қолымен әлемді тербетеді», деген осы да.
Әмірхан РАХЫМЖАНОВ,
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы кітапханасының директоры, саяси ғылымдар докторы, профессор
