Арқа төрінде адамзаттық мәселе сөз болады

Бүгін көптен күткен ірі оқиға – Азия қаламгерлерінің тұңғыш форумы елорда төрінде ерекше сипатпен басталып жатыр. Бәрімізге белгілі, ширек ғасыр шеңберінде отандық әдебиетіміз шетелдермен, әсіресе тілі мен тарихы жақын Азия елдерімен әдеби байланысымыз үзіліп қалған болатын. Қазақ әдебиеті – әлемдік әдебиеттің бір бөлшегі екенін білетін ақын-жазушылар да, оқырмандар да қай елдің әдебиеті қандай бағытта қарқын алып бара жатқанын бағамдап отыруы керек. Сондықтан әдеби бағыттағы қарым-қатынастың нығаюына ыңғайлы жол ашатын бұл форумнан күтеріміз көп.

Саяси тұрғыдан алсақ та, әлеуметтік ахуалы мен экономикасын салыстырсақ та, әртүрлі деңгейде өмір сүріп жатқан Азия елдері – бір-бірімізді етене жақын танып, халықтық мәселелерімізді кеңінен қозғап, бір-біріміздің ішкі дүниемізге үңіле отырып ұлт­тық болмыс-бітімімізді ай­шық­тау келешектегі келелі істер­ге айқын баспалдақ екені даусыз.

Қазақ қаламгерлерінің көбі ерке Есілдің жағасында бас қосқан азиялық ақын-жазушылардың тарихи жиынын осыдан тура 46 жыл бұрын Алматыда дүр­кіреп өткен Азия-Африка жазушы­ларының 5-ші конференциясымен тікелей байланыстырып сөз сабақ­тауда. Әрине, екі құрлықты етене жақындастырған ерекше құ­рылтай жайлы сол кезде барлық ақпарат құралы жарыса жазға­ны белгілі. Солардың ішінде «Социа­листік Қазақстан», яғни бүгінгі бас басылым «Egemen Qazaqstan» газеті ауқымды шараны айрықша көрсеткен. Келелі кеңес жайлы кеңінен жазып, баспа бетіне әдебиет насихатын кең көлемде жүргізген ел газетінің елеулі еңбегі бүгінгі ұрпаққа бағдар. Сол «СҚ»-ның сарғайған па­рақтарын ақтара отырғанда өт­кен шараға жаңа көзқараспен қай­та үңіліп, бүгінгі шарамен бай­ла­ныстыра бағамдауға болады.

Тарих тігінділеріне көз жүгір­тер болсақ, жоғарыда атап кет­кен конференцияға социа­лис­тік-демокра­тия­лық республи­ка­­лардың жазушылары ғана шақы­­рылғанын байқаймыз. Сол кезеңде әлем екі түрлі жүйеге бөлі­ніп тұрғандықтан, тек қана социа­­листік елдердің, маркстік-ленин­­дік жолды таңдаған мемле­кет­­тердің жазушылары ғана Ал­маты мінберінде адамзатқа ортақ құндылықтар туралы ашық айта алды. Алып Алатау­дың ас­қақ төрінде алты күн бойы шұр­қы­расқан шығар­ма­шыл мәслихатқа Азия мен Афри­каның 55 елінен 208 делегат, басқа мемле­кет­тер­ден құрметті қонақтар, бақы­лаушылар, бірқатар халықаралық қоғамдық және әдеби ұйымның өкілдері қатысыпты.

Газеттің 1973 жылы жарық көрген 4 қыркүйектегі саны зер­гер жазушымыз Ғабит Мүсі­­реповтің, сол кездегі Қа­зақ­­стан Жазушылар одағы бас­қар­масының бірінші хатшысы Әнуар Әлімжановтың ма­қа­ласымен басталады. Ғабит Мүсірепов сол кезеңге тән талқылауға тиісті жаңа мін­деттер хақында айтады. «Кон­ференцияның ең бас­ты та­қы­рыбы не? Бүгінгі таң­да жа­зушының мойынында өз кітаптарының кейіпкерлері үшін ғана емес, сонымен бірге өзі­мен қатар ғұмыр кешіп жүрген көптеген адамдар үшін зор жауап­­­кершілік жатыр. Асыл ақи­қат қайталанғаннан қоңыр тартпайды, уақыт жаңа өзекті мәселелерді, терең тал­­қылауға тиіс жайттарды ал­дымызға қой­ды. Мен бү­гін жа­зушылардың Ал­маты кез­десуінде адамдар тағдыры туралы, өмірін еңбекпен өткіз­ген қарт еңбеккердің қалған күн­дерінің тыныштығы үшін, әр адамның бейбіт әлемде бала сүйіп, аспаннан ажал күтпей алаңсыз тіршілік құруы жолында жазушы жауапкершілігі жайлы айтқым келеді», дейді Ғабең.

Жазушының осынау сөздері­нен-ақ жиын­да талқыланған тақы­рыптарды танып-білу қиын емес. Негізінен озбыр отар­­шыл­­­дыққа қарсы, езгідегі ел­дер­­­дің басы бүтін бостандығы төңірегінде бас қосқан қалам­герлер елдік мәселесіне, теңдік та­қы­рыбына көп назар аударғаны анық аң­ғарылады. Оны Ә.Әлім­жанов та өз ма­қаласында «Азия­ мен Африка жазушылары өзде­рінің форумдарында бір­лесе және бірін-бірі сендіре отырып дәуірдің ең күрделі проб­лема­ларын шешетіндігіне, өзде­рінің мәдениет дәнекерлері және халықтар арасындағы бей­­бітшілік пен достықтың кү­рес­керлері деген құрметті мін­детті орындайтындығына сенеміз» деп жоғарыдағы ойларды қуаттайды.

Жалпы, жарты ғасырға жуық­таған тарихи оқиғаны талдап, таразылаған тұста Азия-Африка жазушыларының бесінші конференциясы адам тақырыбына сыртқы факторлар арқылы кел­генін көреміз. Шетелдік ақын-жазушылардың конференцияда жасаған баяндамалары көбіне тұлға тағдырынан гөрі тұтас мемлекет, ұлттар тағдыры төңі­регінде толғанады. Мәселен, кон­ференцияға қатысқан шетел­дік қаламгер Уильям Кон­тон (Сьерра-Леоне) жалпы жиын­ның қаузайтын мәселесі халық­аралық шиеленісті бәсеңдету,  отар­шылдықа қарсы жазу­шы рөлі, бейбітшілік пен демо­кратиялық күштердің  одан әрі топтаса түсуі екенін айтады. Немесе, гамбиялық қаламгер Ленри Петерс «Бостандыққа ие болған ха­­лық қана асқан биік асқарларға шыға алады, бейбітшілік, бостан­дық, тәуел­сіздік жолын­дағы кү­рес­те ортақ ісіміз көп» деп, сол кездегі адам­ды қоғамның сыртқы қор­шауынан шығарма арқылы шы­ғару жайын сөз етеді.

Бүгінде бұл кедергілердің бар­лығы уақыт желімен тас-тал­қан болғанын жаңа ұрпақ көріп отыр. Елордамызда шы­мыл­дығы түрілген қазіргі шара­ның тақырыбы да әлдеқайда жаңа­ша сипат алған. Әрине адам тақырыбы – мәңгілік меже. Деген­мен сол негізгі желі  – Адам тақырыбына бүгінде Азия қалам­герлері басқа қырынан қарау­ға талап қылады. Азия қалам­­герлерінің тұңғыш фо­румын­дағы талқыланатын та­қы­рыптарға зер салған бол­сақ, Азия жазушы­сының бү­гінгі қоғамдағы орны, Азия қаламгерлерінің роман­дарын­дағы қазіргі заманауи тақы­рыптар, Азия ақындары поэзия­сындағы жаңа ағымдар және әлемдік әдебиетке әсері, әде­биеттегі жалғыздық тақыры­бы, жоғалып бара жатқан жанрлар мен баяндау тәсілдері, жоғал­ған тілдер мен ұлттық әдебиеттер сияқты тақырыптар негізгі желі­ге айналған.

Бұдан байқайтынымыз, қазір­гі таңда жалғыз Азия әдебие­ті ғана емес, әлемдік әдебиетте адам­ның ішкі бостандығына көбі­рек көңіл бөлініп отыр. Ал­ма­тыда өткен алқалы жиын қо­ғамдағы күрделеніп бара жат­­қан түйткілді мәселелерді сырт­қ­ы саяси қысымнан іздесе, бү­гінгі құрылтай адамның ішкі жал­ғыздығы жайлы айта отырып өткір мәселелердің өзегін ашу­ға тырысады. Оны бүгінгі жиынға қатысуға тілек білдірген Қатар елінен келетін Нобель сый­лығына үміткер Моза әл-Малкидің «Әлемдік әдебиеттегі Азия адамының бейнесі» тақы­рыбына жасайтын баяндамасынан байқауға болады.

Дей тұрғанмен Алматыда өт­к­ен конференцияда Адамзаттың Айтматовы атанған заңғар жазушы Шыңғыс Төреқұлұлы сынды бірнеше ақын-жазушы тап­тық көзқарастан, таптаурын тақырыптан айналып өтуге тыры­сатынын көреміз. «Мен, әсі­ресе, жалпы творчестволық мін­деттердің сапында осы кезеңде Африка және Азия әде­биеттеріне жүктелген үлкен міндетті  – адамды отар­шылдық зардаптардан моральдық және пси­хологиялық жағынан арыл­­туды ерекше атар едім. Сурет­керге отаршылдық зардаптарын адамзат басынан кешкен «өзін-өзі тұт­қындаудың» ең ауыр тәжі­рибесі ретінде әлеуметтік  және философиялық тұрғыдан екшеу қажет. Осы заманғы әдебиет  үшін адам бойында өзіне деген сенім­ді және өмірге деген сенімді орнықтырудан артық құр­метті, одан артық нақты міндет жоқ», дейді Ш.Айтматов.

Жалпы бүгін басталған алқа­лы жиынның негізгі тақырыбы «Азия өркениетінің әдеби пано­рамасы» деп аталған. Алайда он­да айтылатын әңгімелер тек Азия шегін шиырламай, әлемді алаңдатып отырған ахуалдарды да сөз ететіні анық. Жазушы Максим Горкийдің сөзімен айтар болсақ, ақын-жазушылар адам­тану ғылымының өкілдері сая­сатқа шығармалары арқылы шабуыл жасап, қаламдарын қал­қан қылып адамзатқа қалтқысыз қыз­мет етеді.

Біз де бүгінгі форумнан үл­кен серпіліс, тың идеялар тас­қы­нын күтер едік. Ақын-жазу­шы өз халқының ар-ожданы болған­дықтан, еш уақытта бейтарап, оқшау тұрып қалмасы хақ.