Тұлғалар тұғырындағы татулық

Осыдан тура бес жыл бұрын сұң­қар ақын Сәкен Сейфуллиннің 120 жыл­дығына орай республикада өткен ауқымды шаралардың бірі – «Сәкен жүрген жолдармен» деген экспедиция болды. Қазақтың сәкентанушы небір марғасқа азаматтарының қасында біз де керуенге ілесе жолға шыққанымыз есімізде. Неше күнге созылған сапарда талай тарих шертіліп, таным көкжиегі шексіздікке құлаш ұрғандай рухани байып қалғанымыз бар. Ұзақ жолда ұғар құлаққа біраз ақиқат ашық айтылып, шындықты шыңыраудан шығарғандай небір әң­гімелер баяндалды дейсің. Тақырып Сәкен болған соң, ол әңгіменің айналасында ақындық өнер туралы, оның ішінде Мағжан мен Сәкен арасындағы өзара өзгеше бағыттар, жазықсыз жапа шеккен Сәкеннің қазаққа қылған қалтқысыз қызметі хақында айтылмай қоймайтыны белгілі. Екеуі де асыл, екеуінің де ел игілігі үшін бастарын бәйгеге тіккені айдан анық. Әрине, қос ақынның қысқа ғана өмірінде қолтықтаса ғұмыр кешпегені белгілі. Алайда, түпкі мақсат-мұраттары бір арнаға тоғысқан жаны туыс жандар болғанын бүгінде мо­йындауымыз керек. Бір қуанарлығы, әлгі сапарда шертілген әңгімелерден, ел ішіндегі ерек­ше ықыластан аңғарғанымыздай, халықтың дені осынау тәуелсіз жаңа күнде аталған тұлғалар туралы тақы­рыпқа тың көзқараспен жаңаша ойлай бастағаны көңіл көктеткен.

Шығармашылықтағы қарсылық – шыңдалу тетігі

Қазақ тел емді, тете өсті деп жата­ды. Ағалы-інілер сыйыспай қалса, бұлар тете өскен дейміз. Мағжан мен Сәкен – қазақ жырында тете өскен текті ақындар. Болмашы бірбеткейліктен бақастық іздеп, екі алыптан бітіспес дау, берілмес жау жасап қойған сол кездегі қитұрқы саясаттың құрық бойламас ойыны екенін түсінетін уақыт бая­ғыда-ақ жеткен.

Орыстың әйгілі ақындары Есе­нин мен Маяковский алғаш рет Петро­градта кездессе керек. Маяковскийдің Есенинді қағытып, киген киіміне тиісіп, түптің-түбінде мен киген пиджакты сен де киесің деп бәстесіп, кейін галстук таққан Есенинді көріп, бәсін сұрайтыны бар. Екеуі – бір медальдің екі беті іспеттес тұлғалар деуге болады. Ғұмырларының со­ңын­да Мәскеудегі Кіші театрдың жа­нындағы ең қымбат кабакта отырып Маяковский:
– Құдай бәрібір бар. Ол біздің – өлеңдеріміз,– депті.
Есенин сонда оған:
– Ол бар. Бірақ біз жоқпыз, – деген.

Көп ұзамай Есенин асылып, Мая­ковский атылып өледі. Сонда орыс­тың ғажап ақыны Есенинге жаз­ған Мая­ковскийдің өлеңін оқыған адам екеуін екі түрлі көзқараста болды деп ойламас еді... Әлгі өлеңнің негізгі желісі – біз­дің қоғамда «өлу» жаңалық емес деген мағынамен аяқталады. Міне, орыс хал­қының ұлыларының «ұрыс-төбелесі» қа­лай аяқталған?

Дәл осылай дүниенің екінші бұ­ры­шында Сәкен мен Мағжан тұң­ғыш рет Омбыда кездесіп жатыпты. Кейіннен араларынан «қара мысық» өткен. «Ол «қара мысық» орыстың қызы көрінеді. Асқан дарын иелерінің ара-қатынасына сы­зат, сезімдеріне селкеу түсіретінін біліп, оқу орнының басшылығы мақсатты түр­де қызды оқудан шығартқан» деген ел ішінде қауесет бар. Әрине, бұл нұсӨқа бізді қат­ты толғандырмайтыны белгілі. Жә­не астарында қаншалықты шындық жат­қандығы белгісіз дақпыртқа бола бас ауыртудың қажеті шамалы. Мәсе­ле онда емес. Әрі-беріден соң диа­лек­тиканың заңы бойынша қарама-қайшылық бар жерде даму барын ес­керсек, әдебиеттегі қарсы пікірлер, үл­­кен таластар шығармашылық да­муға баспалдақ болатынын ұлы қа­ламгерлер саналы түрде түйсінді деуге болады.

Әйтпесе, екеуінің де илегені – бір терінің пұшпағы. Қазақты бір биікке шығарам деген асыл арман түрлі жолды таңдауларына тура келтірді. Мағжанның ұстанған бағыты – түркі атағын көтеріп, қазақты тереңде жат­қан тарих қана құт­қарады деген жоспарға құрылса, Сәкеннің пайымы қазақтың болашағы жаңа заман келбетінде деген жасампаз ойды қазық етті. Және осынау еңбегі үшін Сәкеннің сол өкіметтен алған алғысы болса қане? Мәселен, Кеңес өкіметін басынан бақайшағына дейін дәріптеп өткен Горький сіңірі шыққан кедей болмаған. Сәкен де Кеңес әдебиеті идеологиясының есіл құрбаны ретінде нақаққа қаны төгілді. Шын мәнінде, бір дарынның екінші бір дарынды танып, мойындауы міндетті де емес. Толстойдың Шекспирді, Дос­­­­­тоевскийдің Толстойды жазушы ретінде танымауы сияқты оқиғалар әдебиет тарихында жиі кездеседі. Бұл құбылыстан пендешілік іздеп керегі жоқ. Және осы тұрғыда ақын затының эмоцияға көбірек бой алдыратынын да жиі ескеруіміз керек сияқты. Небір дәуірлік идеологиялардың үгіт-насихатына еріп, кейіннен өз қа­теліктеріне саналы түрде қайтып оралып отырған ақын-жазушылар жетіп-артылады. «Менің жолым – теріс, Сәкендікі – дұрыс болды. Алдымен соған сәлем берейін» деп Мағжан Сәбитті ал­дыға салыпты кейінде. Ол ретте Сәкен­нің үй-іші аса қадірлі қонақ келе жатыр деп әлекке түседі. Келген бетте Сәкен мен Мағ­жан көздеріне жас алып, құшақтасып ұзақ тұрған деседі. Жолсоқты Мағжан Сәкендікіне қонады да, ертесіне Сәбит үйіндегі түнемел қонақасыға барады... Бұл – Мағжан мен Сәкеннің соңғы кез­десуі.

Осынау есті естелікті жұртқа ерек­­ше сипатта жеткізген ғалым Тұр­­сынбек Кәкішұлының еңбегін айтпай кетуге болмас. Ғалым Т.Кәкішев Сәкен-Мағжан-Сәбит түйінін тар­қатуда қаншама еңбек жасап, құпия тарихтың қатпар-қатпар жұмбағын шешуге тырысады. Ғалым тағы бір зерттеу мақаласында «Қазақстан» баспасы «Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 гг» деген құ­­жат­тар жинағын шығарғанын айтып, сол та­рихи құжаттағы Сәкен мен Мағ­жан, Сәбит арасындағы қарым-қатынастарды бөліп көрсетеді.

Аталған құжаттағы мына бір қаулы бізді бейжай қалдырмады. «Муканов был тесно связан с Сейфуллиным, Дос­мухамедовым, Асылбековым, Ай­са­ри­ным, Валиахметовым и Джума­баевым, ныне разоблаченными врагами народа. Когда Джумабаев был в ссыл­ке, Сей­фуллин имел с ним переписку и оказал денежную помощь» делінген.

Міне, қос ақынның біз айтып жүр­гендей жеке бас араздығы туралы бір ауыз сөз айтылмайды. Қайта бір-біріне деген қамқор пейіл, ыстық ықылас көбі­рек байқалады.
Кейіннен сол тоталитарлық қанды режім Мағжанды да, Сәкенді де ату жазасына кескенін білеміз. Сүйем жер үшін сүйегін берген, ұлтының ұяты мен ары үшін басын бәйгеге тік­кен ақын­дарымыздың қадіріне осы тұрғыдан баға бер­геніміз дұрыс. Мағжанды мақтау үшін, Сәкенді сатпауға болады. Немесе Сәкеннің тұ­ғырын биіктетіп, Мағжанның тұлғасын төмендету – орыс идеоло­гия­сының қазақ ортасындағы өтімді құралы екенін осыдан кейін жас ұрпақ санасына жақсылап түсіндірген жөн.

*
Шын мәнінде «Кеңсе тілі – қазақ тілі болуы керек» деген Сәкен қазақ ұлтына қашан жау болмақ? Бірде 1926 жылы Сәкен қазақтың ірі ақыны Қайып Айнабековтің үйіне түсіпті. Оның же­ке себебі, Сәкен өзінің мемуарлық ро­­манында айтатындай, Салық Ай­на­бековтің бауырлары Жақия, Қайып ертеден бір-бірімен дос-жаран болған. Айнабекпен бір туысқан Батырбектің қызы Қызылжардағы Совпартшколде оқып жатқанын ағасы Қайыптан ес­тіп, Сәкен Гүлбаһраммен танысып, «Совпарттағы қарындасыма (Гүл­баһ­рамға)» өлеңін «Еңбекші қазаққа» жа­риялаған екен. Бұл та­ныстықтың арты Сәкен екеуінің отбасын құруымен жал­­ғасатындығы белгілі. Сондай ке­зең­­дердің бірінде Сәкенге Қайып сә­лемдеме беріп: «Гүлбаһрамға айт, бұ­рымын қимасын, мен білемін, қалаға бара салып қазақ қыздары бұрымдарын шолтитады да, қызыл бантик тағып алады» деп, қатты тапсырған. Бұл жердегі мәселе, қазақтың қаракөз қызының ұзын бұрымының қиылғанында да емес, мәселе «қызыл бантикте» тұр­ған бо­­­ла­тын. Кеңес өкіметіне деген қар­сы­лықты Қайып ақын Сәкенге сонда қалай білдірген!..

Ал сол уақытта «қызылшыл» Сә­кен тәуелсіздікті аңсамайтын болса, қазақ үшін қасық қанын қимайтын бол­са, әлгі әңгіменің басқаша сипат алма­сына кім кепіл еді? Жалпы, бүгінгі таң­да ашық, қайта-қайта айтылатын әңгіме сол, Сәкен таңдаған жолда емес, Сәкен арнаған ғұмыр биігіне бейтарап көзқараспен қарауды үйренуіміз керек. Сәкен мен Мағжан арасындағы пікір алуандығы да осы бағыт төңі­ре­гінде қайта қарастырылғаны жөн. Кеңес өкіметі құлай салып, бір топ зерттеуші-ғалымдар, публицистер тап­тық идеологияны жақтаушы Сәкен, Тұрар, Сәбиттердің қыр соңдарынан қалмай, көрінген жерде байбалам сала бастағаны мәлім. Қазақ халқының те­резесін өзге елдермен тең етеміз деп, марксизм-ленинизм туы астына бі­рігіп, Кеңес империясының сойылын соқпағандар әрі-беріден соң – некен-саяқ. Тіпті, Алаш азаматтарының іші­нен де Кеңес өкіметіне іш тарт­па­ға­нымен Сәкендердің идеясын тү­сінуге тырысқан тұлғалар болды. Ірісі – сол Мағжан десек қателеспейміз. Тұрсынбек Кәкішұлы айтқандай, Сәбит Мұқанов айдауда Беломор-Балтық каналын қазып жүрген Мағжанға хат жазып, Мағжан сөзіне сенгендігін, Сәкенді сыннан қорғап, Әбділда Тәжі­баевты ешқашан жау санамайтынын ашық айтқанын да мойындағымыз келмейді кейде. Біз осы шындықтардан шынайы картина шығарып, қазақтың негізгі жауы кім екенін көрсетудің орнына, бір тұлғаны тұрғырынан түсіріп, бір тұлғаны соның орынына тұрғызуға әлі тосқауыл бола алмай жүрміз.

Егер айтып жүргендердің сөзімен ойласақ, Сәкен қарақан басын ойла­ған қызылшыл болып қалар еді. Сол асқақ тұлға өзінің соңғы сағаты соғар шақтың өзінде: – Ақырғы сөзім, Галина Серебрякованы «халық жауы» дегізген тергеушілердің зорлап айтқызған сө­зім­нен танамын, – деуінен біз нені аңғарар едік? Қазақы бекзаттықтың бір үлгісі – өлімге тура қарай алу шы­ғар. Сол Галина ханым кейін бұл жақсылыққа жауап берген. Бибігүл Төлегенованың әкесі де Сәкендермен қоса «халық жауы» атанып, нақаққа күй­гендерден болыпты. Анасы Та­мара бертінде қайтыс болады. Би­бі­гүл «халық жауының» баласы бол­ған­дықтан шала сауатты, жақсы жұ­мыс таба алмай, Семейдегі ет қал­бырлайтын зауытта қара жұмыс істеп жүреді. Сол жерде жұмыс істеп жүрген Серебрякова (өзі асқан пианиношы болған кісі) әнші қыздың ғаламат даусын аңғарып қалып, алғаш талабын ұштап, бағын ашқан деген дерек бар. Сол – Сәкен ақтап кеткен Галина Сере­брякова – Бибігүл талантына бастамашы болған.

Мұхтар Әуезовтің өзі: «Сәкен шыншыл тәкаппар ақын» деді. «Қазақты қазақ дейік. Қатені түзетейік» деген Сә­кеннің жолы өзінің тағдырындай иір-қиыр. Ахмет Байтұрсыновтың тойын өткізіп, Орынбордың ең үлкен – Свердлов атындағы клубында салтанатты кеш тізгінін Сәкен өзі алған. Бұл әрекеттерге қарсы әсіреқызылшыл Әбдірахман Әйтиев «Степная правда» газетінде «Фактические поправки» деген, ұлтшылдарды әшкерелеген мақала жазады. Ол мақалаға қарсы мақаланы да Сәкен «Тағы да Ахмет туралы» деп жазған. Аштық жайлаған Сарыарқа сақарасындағы әкесі Сейфоллаға ке­­­­ліп, тапанша берген деген де ел ішін­де әңгіме бар. «Қырыласыңдар, жан сауғалаңдар...» деген Сәкенге «қызыл­шыл» деп қысқа ғана анықтама бере салудың салмағын ойлаған жөн шы­ғар. Ерейментау, Еркіншіліктегі Құлагер омақаса жығылған орынға Жеті­судағы Ілиясты алдырып, Сә­кен­нің жыр­лат­қанын, Ақтамберді тол­ғауын, Әсет пен Кемпірбайдың ба­құлдасуын жаз­дыртып алғанының өзі неге тұрар еді!..

Сәкен Ілиясты сүйе тұрып, Мағ­жанды қадірменді қонақ қыла тұрып әсте әсіре қызылшыл бола алмас еді. Біз жоғарыда айтқан Гүлбаһрам өле-өлгенше Карлагтың әкімшілік бақы­лауында болса, әкесі Сейфолла сол Кар­лагта атылған. Сәкен тағдырының сұм­дық ауыр болғаны сондай, өзі сенген жаңа бағыт жан-жағын, жан-жарын, әкесін, тіпті өзін қарақшыға байлап жіберді... Біз осынау азат күнде аталған тұлғалардың тұғырындағы та­тулыққа осы бір биіктен баға бергеніміз дұрыс сияқты.