Қоғам • 17 Қазан, 2019

Әділет заңы немесе технократтық қоғамға көзқарас

460 рет
көрсетілді
15 мин
оқу үшін

Осыдан бір ғасыр бұрын күштеп «коллективтендіруге» іліккен соң-ақ, біз түгілі, әке-шешелеріміз, ата-әже­леріміздің өзі көшпенді тірліктен алыстап кетті. Көшпендінің болмысына бойлау бұдан былай қарай да алыстай бермек. Бірақ, осынау Ұлы далада әр заманда әртүрлі атаумен өмір сүр­ген мемлекеттердің «көшпенді өр­­кениетін» қалыптастырғаны, «ер қаруы-бес қаруын» тастамай, әс­кери өнердің шыңына шыққаны, дұш­пандарын қалтыратып ұстаған халықтар болғаны, ең аяғында ХХІ ғасырда өмір сүріп жатқан қазақ халқы солардың ұрпағы екені айдан анық.

Әділет заңы немесе технократтық қоғамға көзқарас

Біз шамамыз жеткенше, құшағымызға сыйғанша кең қамтығымыз келе­ді. Бірақ, еуроцентристік көзқараста­ғылардың қысастығы оған мұрша берген емес. Скифтерді көзімен көр­ген Геродот, көшпендіні көп зерттеген Гумилев, Бичурин, Страбондар скифт­ердің түркілердің арғы бабасы екенін жазудай ақ жазды. Бірақ, ар­ғы-бергі дәуірдегі көптеген тарихшылар «сақтар – иран тектес халық­тардың ата-бабасы» немесе «скифтер – байырғы славяндар» деген көз­қарастарын тықпалап әлек. Тіпті әнеу күні интернеттен бір мақалаға дерек іздеп отырып орыс тарихшысы Ю.Д.Петуховтың «Евразийская империя скифов» деген ғылыми еңбегін байқап қалып, көз жүгіртіп өткенбіз. Петухов татар-монғол шапқын­шылы­ғы ойдан шығарылған оқиға дей ке­ле, Вернадский мен Гумилевтің «Еуразия­лық теориясын» сынға алады. Соңында: «Интерпретация «татаро-монгольского» ига, предложенная сторонниками «новой хронологии» (А.Фоменко и др.), пошла дальше. По Фоменко, никаких «татаро-монголов» вообще не было; под этим названием в средневековых источниках описана… часть российского государства» депті. Сосын «скифтер деген басқа емес, орыс­тар еді» деп нүкте қоюға талпынады. Мұны империялық пиғылдағы пен­денің қысастығы деп түсінген жөн.

2000-жылдардың басында «Жас Қазақ» газетіне «Кет-Бұғаның соңғы жорығы» деген мақала жарияланды. Авторлары – танымал инттеллектуал жұп Таласбек Әсемқұлов пен Зира Наурызбаева. Осы мақаланы оқыған соң өзімді тапқандай, өзімнің болмысымды түсінгендей ерекше күйге түстім. Жас кезде біз шынымен де көп нәрсеге жіті мән бермейді екенбіз. Өзіміздің ерекшелігімізге, жақын­дарымыздың, қоршаған айналамыз­дың, ұлтымыздың ерекшеліктеріне мән бермек түгілі, ондай ой басқа да келмеген. Әлгі мақаладан кейін қазақтың өзге ұлттардан ерекшелігіне шындап назар аудара бастадық. Жай адамдардың алысқа қарап ойланып тұратын әдетінен бастап дүние ісіне селқостығы, көнбістігі, өлімге ерте дайын­далатыны бірден байқалған. Дәл осы жерде қазаққа нақты сипаттама бергелі отырғамыз жоқ. Әдетін ғана шама жеткенше бақылаған түріміз. Ұнататынын, жақтырмайтынын немесе жек көретінін шамасы жеткенше дәл қазақтай ішінде сақтайтын халық жоқ шығар сірә? Көзбен ұғысу, ішпен түсіну, аз сөзге көп мағына сый­ғызу да тек біздің болмысымызға лайық сияқтанып тұрады. Әйтпесе, «балаңның көзінше өзіңді дұрыс ұста» деген сықылды ақыл айту үшін өзге халықтар том-том кітап жазады, біз «әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» дейміз. Бітті.

 Әлгі мақалаға қайта оралайық. Оның авторлары көшпенділердің рухани биіктігін алтынға қарым-қа­тынасымен бағалаған. Жалпы, ақ­шаның сакральдік мәні, көшпен­ді­лердің құпия миссиясы туралы бұл ма­қалада Кет-Бұға әскерінің мысыр­лық­тардан жеңілуі дүние жүзінің сая­си ойындарына әсер етіп, нәпсісін тізгіндей алмайтын қара күштердің ба­сымдық алып кетуіне алғышарт жаса­ғанын болжайды. Бұл жерде авторлар көшпенділердің болмысы бағалы, рухы биік болғанын Орталық Азияның кшатрийлері, яғни, жауынгерлері түр­кі-моңғолдардың дүние ісінен биік тұр­ғандығымен түсіндірмек болған. Олар­дың абыздарға тән қасиеттері жайында да ой қозғайды. Әңгіме бірді-екілі адамдар туралы емес, жалпы халық жөнінде, оның ішінде біздің ата-бабаларымыз, олардың болмысы мен материалдық игілікке деген көзқарасы тұрғысында болғандықтан осы мақалаға ерекше ден қойып, сана­мыздың бір түкпіріне түйіп қой­ғамыз.

Сонымен «көшпенді феноменінің» сыры неде? Оның дәл қазіргі біздің өмірі­мізге қандай қатысы бар? Әрине, бі­рін­шіден, біз тарихшы емеспіз. Екін­шіден, бұл жазбаны «технократ бо­лыңдар» деп күнделікті құлақты жей­тін пікірлерге қайтарылған жауап деп ұғыңыз. Біз техниканы, яғни, құралды пайдаланамыз. Оны бо­ла­шақта өзіміз жасап шығаруымыз да мүмкін. Аз да болса қазірдің өзінде тәжірибелер бар. Бірақ, өкінішке қа­рай технократ бола алмаймыз. Тех­нократ бола алмайтынымыздың қисынды себептері бар. Батыс адамы та­биғаттан бөлінген сәттен бастап оларда сананың рацио­налдану процесі бас­талды. Бәлкім керісінше, рационалды ойлау жүйесі қалыптасқан соң олар табиғаттан бөлінді. Олар «техника дәуіріне» соңғы үш ғасыр бойы дайындалды. И.Бекманның «Технология бойынша жетекшілік немесе қолөнерді, фабрикалар мен мануфактураларды тану» деп аталатын еңбегі 1777 жылы жазылыпты. Құ­рал арқылы үстемдікке ие болу ту­ралы ойлар Гегель мен Кантта кез­деседі. Еуропалық философтардың ин­дустриялдық қоғам мен постиндус­триял­дық қоғамға сипаттама беретін кез келген еңбегін ашып қарасаңыз «техника болмысы», «ақпараттық ғасыр», «техникалық ойлау», т.б тер­­миндер көп кездеседі. Оның бәрі кеше мен бүгін емес, осыдан кемінде жүз-екі жүз жыл бұрын жазылған еңбектер.

«Көшпенді феномені» меніңше ішкі факторлар айқындалған кезде ашылмақ. Көшпендінің күшті, адал, рухты, жо­­март, т.б қасиеттері туралы да көп оқыдық. Бірақ, айналып келгенде осы қасиеттердің бәрі белгілі бір тәр­­тіппен, жүйемен сіңгенін болжау қиын емес. Көшпенділер, оның ішінде түр­кілер ешқашан да көпқұдайлы болмаған. Пұтқа табынбаған. Бұны эпосты, тарихты, мәдениетті зерттеп жүрген көпшілік ғалымдар басын ашып жазады. Яғни, исламнан бұрынғы дәуірлерде де монотеизм – бірқұдайшылық түркінің негізгі өмір сүру ұстанымы. Атақты Талас шайқасынан кейін біздің ислам дінін қабылдағанымыз белгілі. Осы кезден бастап біздің рухани әлеміміз байыған, жаңа қырынан ашыл­ған. Рухани ілімді меңгерген кесек тұлғалардың мың жылға дейін нұр шашып тұрған сәулелі туындылары осы кезде дүниеге келген. Әсіресе Қарахан дәуірінің мұраларына көз жү­гіртсеңіз, мұның ап-анық екені көрі­ніп тұр. Атақты «Диуани-лұғат-ат түрік», «Ақиқат сыйы», «Құтты білік», «Диуани хикмет» шығармалары бұ­ған нақты дәлел. Бұлар «Әлемдік дең­гейдегі ақыл-парасат топтама­лары» деп мақтанышпен айта алатындай дүниелер. Әсіресе, осы шығар­малардың қолжазба күйінде де, тәр­жімаланған нұсқаларының да көп елден табылғаны біраз жайттың басын ашад­ы. «Құтты білік» шығармасының өзі әлемнің он шақты елінен табыл­ды. Бұл сол кезедгі ең мықты мем­ле­кет­тердің билеушілерінің «үс­тел үстіндегі кітабы» болғанын дәлел­дейтін айғақтар баршылық. Осы заманда да шет тілдеріне ең мықты шы­ғар­малар аударылады. Ол заманда түркі тілі Еуразия құрлығындағы басым тілдердің бірі болғанына кү­дік келтірмесек те болғандай. Бұл шығар­малардың өміршеңдігінің басты се­бебі – исламнан нәр алғандығында. Қара­хан дәуіріндегі көшпенділердің дүниетанымын «Туркестан в эпоху монгольского нашествия» еңбегінде В. Бартольд мынадай мағынада сипаттайды: «Қарахандықтар үшін дін билік жүргізудің ғана құралы бол­ған жоқ. Дін қағидалары мемлекет ба­сындағылар үшін де міндетті болды. Олар шарап ішуден бас тартқан. Осы билеушілердің арасында діннің ық­палымен әділетті патша идеалын шын ниетпен жүзеге асырғысы келгендер болуы әбден мүмкін...». Алтын Орда дәуі­рінен қалған құжаттар арқылы да ис­ламның тамыр жайып, адамдардың бол­мысына сіңгенін, тіршілігінің бас­ты ұстынына айналғанын көруге болады. Мына бір мәтінге назар ауда­рып көрейік : «Аллаға беріліп, оның игі ісі мен қайырым рақымына үміт артамын. Менің сөзім Қырым өл­кесінің Құтлу-Бұқа басшылық ете­тін ел билеуші бектеріне, қазы, мүф­тилеріне...» Тоқтамыс ханның Қырым өлкесінің басшысы Құтлу-Бұғаға арнап жазған хаты осылай басталады екен. Алтын Орда тағында 1467-1474 жыл­дары отырған Ибрагим ханның жар­лығында «Менің сүргелі сөзім. Құ­дайдың ризалығы үшін, Алланың елшісі, Мұхаммедтің шапағаты үшін бұл өгсүз ұл, тұл қатынды азат тархан болсын дедік» деген жолдар кездеседі. Сондай-ақ «Ислам ілімін құрмет тұтқан барлық мұсылман елдерінде бір ғана құқық – шариғат құқығы әрекет етіп, заңдылық күшіне ие болуда. Мұсылман заң мамандарының көзқарасы бойынша шариғаттан басқа бір дәстүрлі құқықтың үстем болып ерекшеленуіне келіспейді» дейді мына бір мәтінде. Авторы – көшпенділердің құқықтарын көп зерттеген ғалым Н.Торнау. 1892 жылы жазған. Осы үзін­ділерді Қ.Омархановтың «Қазақ­тың дәстүрлі құқығы» дейтін кіта­бынан алып отырмын. Бұл кітапта көш­пенді түркілердің, оның ішінде қа­зақтардың 99 принципі бар шариғат за­ңымен өмір сүргені жазылады. Сон­да бағанадан бері айтып отырған «көш­пенді феномені» түркілердің, оның ішінде қазақтардың рухани ілімді терең меңгергенімен тікелей байланысты дүние. Бұл дегеніңіз – жай кітап оқып қона кететін қасиет емес. Керек десеңіз адам баласы сонша­ма кітапты оқып алып, миы шатасып кетуі де мүмкін... Ал кеңістікті игерген, жаратылыстың сырын ұққан, табиғаттың бел баласы атанған, бір Аллаға сыйынған көшпендінің болмысы рухани ілімді қабылдауға дайын еді. Сосын жүрек құтысы осы ілімге шүпілдеп тұрған жауынгер жер бетіндегі миссиясын да анық түсінді. Осы ілімнің арқасында қоғамда жүйелілік, тәртіптілік, бе­ре­келілік қалыптасты.

«Техника феноменін» жүйеге түс­кен ақыл-ойдың қуатымен түсін­дірсек, «көшпенді феноменін» ислам­ды тірек еткен рухани іліммен түсін­діреміз. Көшпенділердің Алланың Әділет заңына бағынуы да сол ілімді терең меңгеруімен байланысты. Әді­лет заңына бағынбаса, ханның да басы алынатын. Әділет заңына бағын­ғандықтан ең бай адам мен ең кедей адамның арасында сұмдық алшақтық болған жоқ. Байлар еріккеннен ойына келгенін жасай алмайтын. Үйлену тойында ауылдың үстінен ұшақпен ұшып өтіп, доллар шашу, үлкен қала­дағы бір пәтердің құнына тең болатын торт жасату, туған күнін шетелдерден әртістер шақыртып тойлау осы замандағы көріністер.

 Әрине, ол кезде де халық түгелдей рухани ілімді меңгерген еді деп нақты кесіп айту қиын. Бірақ, елге ұстын болған тұлғалардың, ағайынның, ауылдастың береке-бірлігіне жауапты ақсақалдардың барлығы игергенінде дау жоқ. Солардың инерциясы қоғам­ның бүкіл мүшесіне жеткілікті-тұ­ғын. Елде бертінге дейін, яғни, Кеңес өкіметі орнағанға дейін әулие кісілердің көп болуын да Ұлы далада мың жылдан бері тамыры үзілмеген рухани ілімнің сәулет құруымен түсіндіруге болады. Сондай-ақ Ұлы далада ең көп дәріптелген тұлға – батыр. Ол да жай адам емес. Ата-анасы Алладан сұрап алған, ерекше қасиеттерімен дараланған перзент. Жаратылыстың сырын білетін ерекше перзент ғайыптың күшімен барлық кезде қара күштерден басым түсіп жатады. Қазақтың батырлар эпосын түгел оқыған адам ба­тырдың қай-қайсысының да рухани ілімді меңгерген жан екенін бірден түсінеді. Жырауларға қатысты да осы сөздерді айтар ек. Ерекшелігі – олар өз атынан сөйлейді. Көшпендінің жауынгерлік рухы мен рухани ілімі дәл осы эпостар мен жыраулардың мұраларында «менмұндалайды». Өз басымыз қайталап оқыған сайын не деген биіктік, не деген рух, не деген тәуекел деп таңғаламыз. Қазтуған, Ақтамберді, Доспамбет, Шалкиіз жырларынан мысал келтірмей-ақ қояйық. Ол мұралардың қадір-қа­сиеті көпке аян. Сонда да болса осы жерге мына оқиғаны іле кет­кім келеді. Түнеугүні жақсы араласатын бір достың үйіне жиналдық. Сонда сөз құнын білетін жігіттердің бірі шынайылық туралы әңгімелеп отырып, «бұрынғы ақындардың мә­тіндерін оқысаңыз, олардың сөз­деріне сенесіз. Сол мәтіннің ішінде олардың өздері бар. Не жазса да бойларынан өткізіп, сезініп жазған» деді.

Сөздің құны түскен, жоғарыға айтқаныңды өткізіп, бар екеніңді көрсету үшін бір мәтіннің астына қосақтап оншақты беделді адамның атын тізетін осы заманда дүниеден биік тұрған адамдар біз үшін басқаша өлшем екенін жасырып не етейік? Адам биіктеген сайын дүние, мал-мүліктің бейнелеп айтқанда аласара түсетініне дәл осы «көшпенді феномені» дәлел. Бүкіләлемдік Нәп­сінің Қара күші аузын арандай ашып тұрған, өнер деген «бетпердесі» бар сексуалды индустрияның өрге шық­қан, әлемдегі атақты қалаларда адамдар ақшаның сиқырынан ақыл-есінен адасардай халге жеткен қазіргі тұста біз де білім-ғылымды қару етіп, алға ұмтыла береміз. Бірақ, меніңше біздің меже – технократтық қоғам емес. Ұлы далада біз өз өркениетімізді жаса­ғанбыз, өшпейтін ізіміз бар. Оған себеп болған ислами негіздегі рухани ілім біздің ендігі болашағымызға да сәулесін түсіруі тиіс...

 

Айгүл СЕЙІЛ