– Атырау өңірінде соңғы жылдары еңселі ескерткіштер көптеп бой көтерді. Бұл – талантты перзенттеріне деген туған жерінің құрметі, келер ұрпаққа үлгі етер өнегелі іс. Мұрат Мөңкеұлы жай ғана жыр жазып қойған жоқ, болашақты да болжап кетті. Мұраттай ақынның ақ семсер жырлары барда біздің рухымыз ешқашан әлсіремейді, – деді ескерткіштің ашылу салтанатында Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Мереке Құлкенов.
Индербор кентінің орталық көшесінен орын алған биіктігі 7 метр болатын таза қоладан құйылған ескерткіштің авторы – Қазақстан Суретшілер Одағының мүшесі Құттыбек Жақып. Домбырасын қолға алып, тас тұғырға қонған ақын: «Сөйлемесем кім білер, қызыл тілдің жорғасын. Құлағың салып тыңдай бер, жүйрігің кеңес қозғасын», деп аруақтана жырлап тұрғандай әсер қалдырады.
Мұрат Мөңкеұлы – 1843 жылы Атырау облысы Қызылқоға ауданында дүниеге келген. 1906 жылы Индер ауданында өмірден өтті. Жарсуат ауылының маңындағы ақын мазары Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында жергілікті маңызы бар киелі орындар тізіміне енген. Оның тұтас шығармашылығына арқау болған басты тақырып – ел мен жердің тағдыры. «Бәйіт еттім бұл сөзді, қайғы шегіп заманнан. Заман азып не қылсын, ай орнынан туады, күн орнынан шығады, бұның бәрі адамнан», деген суырыпсалма ақын, төкпе жырау шығармашылығы ғалымдар тарапынан зерттеліп-зерделеніп келеді. Мұрат Мөңкеұлының мұрасын зерттеуші филология ғылымдарының докторы, профессор Бауыржан Омаров «Екі ескерткіш (Мұраттан Табылдыға дейін» атты мақаласында: «Ел-жұрттың қадір-құрметіне бөленген бұл екі ақынның жас айырмасы – жүз жиырма екі жыл. Екеуі екі ғасырдың тұлғасы. Бірі – ағыл-тегіл қазақ жырының алтын дәуірі – он тоғызыншы ғасырдың өкілі. Екіншісі – біздің замандасымыз. Күні кеше ғана арамызда жүрген хас талант. Осы екі ақынды байланыстыратын не нәрсе? Екеуінің де жырлары елдің аузынан түспейді. Екеуі де туған өлкесін шексіз жақсы көрді. Екеуі де қос ғасырды тоғыстырып барып өмірден өтті. Екеуі де еркіндіктің жыршысы еді. Сондықтан іс басында жүрген атыраулық азаматтар екі ақынға бір күнде ескерткіш қоюға бел байлапты. Екі ескерткіштің арасы шамамен үш жүз – төрт жүз метрдей жер ғана. Енді «Тайсойған, Ойыл, Қиыл, Дендеріміз, Қарабау мекен еткен жерлеріміз», деп жырлаған Мұрат Мөңкеұлы мен «Мәңгі-бақи мекенімді табу үшін Дендерден, Мен де бір күн кетер ме екем, бақұлдасып сендермен», деп жан сырын ақтарған Табылды Досымов Индердің көшесінде бір-біріне үнсіз қарап тұрады», деп жазды. Ақиқаты, анығы – осы.
«Падишасын жоқтады патша көңіл»
Ол өмірден озғалы тоғыз күз өтті. Тоғыз күз туған жерінің топырағына табаны тимеді. Бірақ әр сөзі жұртының жадында жаңғырып жүргені – жұбаныш. «Дендер» деген атау естілсе, Табылды деп елеңдейтін ел бар. Ол жазған рухты өлеңдер қазақтың сахара даласын кезді. Жай кезген жоқ, бұрын қазаққа таңсық болған гитара деген аспапты жыраулық өнермен шебер шендестірген өнер иесінің атын аспандатты. Бар-жоғы 45 жасында бақилық болған қазақтың тұңғыш бард ақыны Табылды Досымовтың тас бейнесі енді өзі «Дендерім менің – кенді елім менің, қазаққа ортақ байлығым» деп әуелете әніне қосқан туған жерінде салтанат құрып тұрады. Гитарасын қолға алып, алысқа қарап толғанған кейіптегі шайырдың шабытты шағы бейнеленген сәулеттік өнер композициясына жиналған жұртшылықтың риза болғаны – бөлек әңгіме. Қазақстан Суретшілер Одағының мүшесі Бақытбек Мұхаметжановтың Табылды болмысына терең үңілгені анық аңғарылады. Түрегеліп тұрған ақынның тас бейнесінің жанына биіктігі 4,5 метрлік гранитке: «Ұнатады шыңда көңіл шырқауды, таулары жоқ төбемізден бұлт ауды. Толағай боп туылмадым, әттең-ай, Атырауға әкелер ме ем бір тауды?» деп басталатын әнге айналған әйгілі өлеңі қашалып жазылған. Белгілі ақын, біртуар композиторды сағынған жерлестері аудан орталығындағы әдемі саябақтан орын алған жаңа дүниеге сүйсіне қарайды, әсіресе асылдың сынығы, Табылдының ұлы Абыл әке ескерткіші алдында ұзақ аялдады. Бүгінде өзі де әке жолын жалғап, гитарасын жетімсіретіп бұрышқа тастамай, сахнаға шығарып жүрген Абыл Аяштың өрелі өнерпаз болып қалыптасып келе жатқаны да көңіліміздегі көп күдікті сейілтіп, қуаныш ұялатады.
– Мұрат Мөңкеұлы мен Табылды Досымовтың ескерткіштері – Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалық мақалаларында көрсетілген міндеттердің Атырау аймағында лайықты жүзеге асып жатқанының куәсі. Бұл екі ескерткіш те халықтың көкейінде жүрген, көптен күткен дүниесі еді. Құтты болсын, – деді облыс әкімінің бірінші орынбасары Серік Шапкенов.
Табылды рухының ескерткіш болып елімен қауышқанына қуанып алыс-жақыннан достары келді. Ақынның курстасы, белгілі журналист Арман Сқабылұлы мен кішкентайынан бірге өскен досы Талғат Қайыржанов ескерткіштің лентасын қиып, жолдастарын еске алды. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Елена Әбдіхалықова сағыныш сазын әнімен жеткізді. Осы шарада жиналған жұртты ерекше тебіренткен сөзді арқалы ақын, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Махамбет сыйлығының иегері Светқали Нұржан айтты.
– Индер деген атаудың мағынасын таптым, – деп еді бірде Табылды. Жайықтың иінді өрі деген сөз екен.
...Жасындар, тағы Жайықтың
тұтат ағашын,
Бетпаққа басын имес боп күйінді
ер-сері.
Туып ап таудай ұлдарды жұта
саласың,
Иінді өр, сені қайтейін, иінді өр,
сені?
Зымыран үнмен зытымға қайқайды
жасын,
«Қайтейін сені!..» деп бекер кіжіне
берем.
Айдынға төніп теректер шайқайды
басын,
Жапырақ жас боп Жайыққа үзіледі
өлең...
Табыл ортамызға тас мүсін болып тұрды, оның әні мен жыры күллі қазақтың, енді келер ұрпақтың жүрегін тербейді, – деп толғанды ақын Светқали.
Бірі ол ғасырда, бірі бұл ғасырда қазақтың жоғын жоқтап, мұңын күйттеп өтіп еді екі ақын. Бірі азаттықты армандаса, екіншісі сол тәуелсіздік таңының куәгері болып, бәйтеректей биіктікті көкседі. Артында айта жүрер сөзі бар, жалғайтын ізі бар жанның ғұмыры мәңгілік болса, Мұрат пен Табылдыдай ақындардың аттары әлі талай ғасырлар асқақтары анық.
АТЫРАУ
