Жылдар жылжып, айлар ауысқан сайын ақсақалдардың ақылы ақиқатқа айнала беретінін көз көреді, уақыт дәлелдейді. Құндылыққа құрметпен қарайтын дәуір даналарының тәрбиеге толы тәлімді тіркестері әлі күнге құнын жойған жоқ. Ысырап деген кезде ойымызға ең әуелі шашылып-төгіліп жатқан тамақ өнімдері келуі мүмкін. Сонда ысырап дегеніміз ас-ауқатқа байланысты ұғымды ғана білдіре ме? Әлде басқа да мағыналары бар ма?
Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында үнемшілдік пен орынды пайдалану көргенділікті көрсететінін атап өткен болатын.
«Прагматизм – өзіңнің ұлттық және жеке байлығыңды нақты білу, оны үнемді пайдаланып, соған сәйкес болашағыңды жоспарлай алу, ысырапшылдық пен астамшылыққа, даңғойлық пен кердеңдікке жол бермеу деген сөз. Қазіргі қоғамда шынайы мәдениеттің белгісі – орынсыз сән-салтанат емес. Керісінше, ұстамдылық, қанағатшылдық пен қарапайымдылық, үнемшілдік пен орынды пайдалану көргенділікті көрсетеді», деді Елбасы. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев бюджеттік жоспарлау мәселелері жөнінде кеңес өткізгенде Елбасының сөзін қуаттап, бюджетті жоспарлаудың барлық кезеңдерінде шығыстарды оңтайландыруға, Есеп комитетімен өзара тығыз ықпалдастық орнатуға, сондай-ақ негізсіз имидждік және консалтингтік шығындарды қысқартуға шақырған еді.
Бүгінгі таңда тұрмысымызда кездесетін ысыраптың түрлеріне мыналарды жатқызуға болады. Бұл заттай ысырап – суды, электр энергиясын шектен тыс пайдалану, тыйым салынған нәрселерге шашылу, оның ішінде ішімдік, құмар ойындары және т.с.с бар, сондай-ақ киімге ысырапты, мүлікке қалай болса солай қарау, тез тоздыру, қонаққа тым артық тағам дайындау, бір тауарды, затты сатып алғанда артық, өз бағасынан асыра ақша төлеу, рухани ысырап немесе жан ысырабын жатқызуға болады.
Осы ретте Әзірет Сұлтан мешітінің наиб имамы Бақытжан Мүптіәділұлын әңгімеге тартып, ысыраптың шариғат шеңберіндегі мән-маңызын білген едік.
«Сүлеймен пайғамбар (ғ.с.) жайлы аңызда, пайғамбар (ғ.с.) бір құмырсқадан белінің неге сонша жіңішке екенін сұрайды. Сонда құмырсқа: «Бұл менің қанағатшыл, үнемшілдігімнің белгісі» деп жауап береді. Оны қалай дәлелдейсің дегенде: «Бидайдың бір дәнін бір жыл азық етем», дейді. Сүлеймен пайғамбар әлгі құмырсқаны бір түйір бидай дәні салынған қыш құмыраның ішіне қамап қояды. Бір жылдан кейін құмыраның аузын ашса, құмырсқа дәннің жартысын ғана жепті. Бұл қалай десе: «Мені ұмытып кетсеңіз, тағы бір жылға жететіндей үнемшілдік жасағаным ғой» деп жауап берген екен. Осы бір оқиғада исі мұсылман баласы үшін бүкіл өміріне жетерлік тағылым жатыр. Хикметке толы аңызда адам баласының өмірінде үнемшілдіктің қаншалықты орын алатыны айқын көрсетілген. Қазақ халқы: «Жақсылық жасауда ысырап жоқ, ысырапта жақсылық жоқ» деген. Бұл нақылдағы «жақсылық жасауда ысырап жоқ» дегеннің сыры: мал дүниені жақсы амалдарға жұмсаса ысырап болмайтыны айтылған. Мысалы, мектеп, жол, көпір салу, жетім-жесірге көмектесу сияқты ізгі амалдар жасауда ысырап жоқ. Ал «ысырапта жақсылық жоқ» деген сөздің сыры: жиған-тергеніңді, уақытыңды, күш-қуатыңды, іс-әрекетіңді шектен тыс шашу, рәсуа ету, пайдалы болмайтындай іске жұмсау деген сөз. Алла Тағала Құранның «Әнғам» сүресінің 141-ші аятында: «Ол сондай Алла аспалы және аспасыз бақшаларды, құрма ағаштарын, түрлі жемісті, өсімдіктерді, зәйтүн және анарды бір-біріне ұқсаған, ұқсамаған түрде жаратқан. Әрбірі жеміс берген кезде, жемісінен жеңдер. Оны жиып алған күнде құшырын беріңдер; Ысырап етпеңдер. Күдіксіз Алла ысырап етушілерді жақсы көрмейді», деп ысырап етпеуге шақырады. Ислам дінін берік ұстанған халқымыз әр нәрсенің қадірін бағалай білген. Ата-бабаларымыз: «Барға қанағат, жоққа сабыр» деген өсиетті өмірлік бұлжымас ұстаным етіп алған. Алла тағаланың берген ырыздық, несібесін қанағат етіп, қолындағы барын аз болса уайымдамай, көп болса тасымай өмір сүрген. Хакім Абай: «...Еріншек, бекер мал шашпақ, бес дұшпанды көрсеңіз...», деп ысырапшылдықтың дұшпан екенін түсіндіреді. Мал шашушыларды, яғни ысырапты сынай отырып, оны адамның бес дұшпаны деп білген. Абай атамыз ысырапшылдықты өтірік, өсек, мақтаншақтық сияқты ең жаман әдет деп түсіндіреді. Өйткені ысырапшылдық ислам дініндегі тыйымдардың бірі. Сондықтан Құран Кәрімнің «Ағраф» сүресінің 31-аятында: «Ішіңдер, жеңдер, бірақ ысырап қылмаңдар. Шындығында, Алла Тағала ысырап қылушыларды сүймейді» деп әмір етілген», деді Бақытжан Өткелбаев.
Яғни, шариғаттың шартына сай келмейтін ысыраптың зияны мен келер кесапатын ескерген адамның тіршілігі шуақты болары белгілі.
Ал павлодарлық тұрғын Қуаныш Қазыбекұлы адам еркінен тыс болатын ысыраптың қаптап кеткеніне қапалы.
«Біріншіден, күнделікті тұрмыста тамақ ішуді алатын болсақ, молшылық, тоқшылық заман болғандықтан көп нәрсені жаңадан алып ішкіміз келіп тұрады. Бұрынғыдай қиын-қыстау кез болмағасын түнгі тамақты таңертең жегің келмей, еріксіз ысырапқа жол беруге мәжбүр боламыз. Одан кейін айтатыным, қалалы жердегі су мәселесі. Әсіресе көпқабатты үйде жуынған кезде суды мөлшерден тыс пайдаланатынымыз, одан қалса балалардың сумен ойнауын қадағаламауымыз қынжылтады. Кішкентай дүние болып көрінгенімен мұның өзі ысырапқа алып баратын жол. Сонымен қатар киім киюде туындайтын ысыраптар. Жұмысқа барғанда, көшеге шыққанда қатарластарың жарқырап киініп жүрсе, осы киімімді киіп жүре берейін, ысырап етпейін десең де көштен қалмау үшін, араласатын адамдарыңның арасында еңсең түспеуі үшін, киімің бар болып тұрса да, жаңа киім сатып алатын сәттеріміз жетерлік. Және бірыңғай ауа райы емес, бізде жылдың төрт мезгілі болғандықтан үнемі киім айырбастап отыру керек. Мұны еркіңнен тыс болатын ысырап деп қараймын», дейді Қ.Шарманов.
Қуаныш замандасымыздың осы бір пікіріне Шәкәрім Құдайбердіұлының мына бір өлеңі жауап болатын секілді.
«Қайтер еді, жігіттер,тым қымбатты кимесек. Мақтан үшін борышты, үсті-үстіне үймесек», деп толғайды ақын «Шаруа мен ысырап» деген өлеңінде.
Иә, қай заманнан да жомарттық пен сараңдықтың, қанағат пен ысыраптың қатар жүретіні белгілі ғой.
Ертерек заманда өзі жомарт, мейірімді бір бай кісі өмір сүріпті. Байдың жақсылығын туған-туысы, көрші-қолаңы ғана емес, өткен-кеткен жолаушылар да көп көреді екен. Бірақ жұртқа қайырымдылық жасаған сайын, байдың дəулеті арта түседі. Біреуге қой берсе, қорасындағы қойы егіз туады. Байекең бір күні сапарлап жолға шығады. Қас қарайып келе жатса керек. Ат үстіндегі байекең қоржынынан нан алып жейді. Сол кезде нанның бір үзімі жерге түсіп кетеді. Құмдауыт жер екен. Байекең аттан түсе салып, жерден нан үзімін іздей бастайды. Қанша қараса да таба алмайды. Қараңғы түсіп кеткесін сол жерге белгі қойып кетеді. Ертеңіне келіп нан үзімін жарықта қарап тауып алмақшы болады. Ертеңіне келіп қараса, белгі қойылған жерде ат басындай алтын жатыр екен. Байекең:
«Жасаған Алла, мен онсыз да баймын. Бұл алтынға мұқтаж емеспін. Неге маған бердіңіз», деген екен.
Сонда: «Сен қанша бай болсаң да ысырапшыл емессің, сараң емессің. Бір үзім нанның қиқымын обалсынып қайта келіп отырсың. Нан қиқымын құмырсқа илеуіне əкетті. Ол құмырсқа үшін бір жылдық азық. Ал бұл сенің пейіліңе берген алғысым», деген екен Жасаған Ие.
Тарихқа сәл шегініс жасап көрсек. Баяғыда Қарқаралы уезінде бір басына 2600 жылқы біткен Жаманбала Құрмановқа 1894 жылы берілген аста 160 қой, 100 жылқы сойылыпты. Мұса Шормановтың асында 150 үй тігіліп, 200 жылқы, 400 қой сойылған. Ат бәйгесіне 100 жылқы тігіліпті. Сырым батырдың асында 2500 қой, 200 жылқы сойылып, 500 саба қымыз ішілген. Ерейментауда керей Сағынайдың асында үш жүз түгел шақырылған. Осы асқа жұмсалған қаржы әйгілі Тәж Махал мавзолейін салуға жұмсалған қаржымен пара-пар түскен. Жазушы Сабыр Шариповтың айтуы бойынша, 1860 жылы Ұлытау өңірінде атақты бай Ерден Сандыбаевқа 500 үй тігіліп ас берілген екен. Оған Ақмола, Сырдария, Торғай облысынан адамдар шақырылған. Асқа 160 жылқы, 200 қой сойылған. Бірінші келген аттың бәйгесіне – 100 жылқы, екінші атқа – 50, үшінші атқа – 30, төртіншіге – 25, 5-9-шы орынға іліккен жүйріктерге – 20 жылқыдан, 10-15-ші орынға тұрақтағандарға – 7 жылқыдан, одан кейінгі 5 орынға – 5 жылқыдан, ас үстінде өлең-жыр айтқан ақын-әншілерге – 25 жылқы, барлығы – 620 жылқы, 200 қой жұмсалған.
Мұндайды дәулеті тасыған жандар ғана бере алады. Ал Ахмет Байтұрсынұлы: «Той деп шашылды, ас деп шашылды, ар, білім деп дәулет шашарға қай қазақтың қайраты жетеді?!» деп күйзелген екен. Ғұмар Қараштың «артық дүние тілеп, артық ысырап қылмаңдар – оның өтеуін төлей алмай қаласыңдар» дейтін сөзінің салмағы да зіл-батпан. Әсілі біздің қазақтың өткен өміріне көз тастасаңыз, ысырап пен қанағатқа, парыз бен қарызға, құрмет пен міндетке қаншалықты мән бергеніне куә боласыз. «Өлгенін жырмен жоқтаған, тірісі сөзге тоқтаған» халқымыздың асылына ас беру, ұлысын ұлықтау, ұмытпау амалдары айрықша салтанатпен аталып өтетінін аңғару қиын емес. Бұрынғылар «Барлық жақсылық атаулы қанағатқа тоқтайды. Барлық жамандық атаулы асқандықтан, адасқандықтан басталады» дейді. Осы ретте дәстүрлі әнші, қазіргі қазақ тойларының бел ортасында жүрген беделді өнерпаздардың бірі Ерлан Рысқалидың бірауыз пікірін білген едік.
«Байырғы қазақ «судың да сұрауы бар» деп ысырапқа, астамшылдыққа жол бермеген. Ал бүгінгі қазақ сол бабаларымыздың ұстанымдарын ұмытып кеткендей. Қай жерге барсаңыз да бос ақша шашу, ысырапқа бой алдыру кездеседі. Себебі кез келген адам үнемдеуді білмейді. «Бес саусақ бірдей емес» қой, бірақ мен мұның сыры мынада деп ойлаймын. Ортадан қалмайын деп амалдың жоқтығынан тыраштанып, қаражаты жетпесе де несие алып той жасайтындар бар. Осы барымды жұртқа көрсетейін деп атаққұмар, мақтанқұмарлығын паш еткісі келетіндер бар. Мысалы, тойға бір әнші шақыру үшін он мың доллар беретіндер жоқ емес. Ол әнші тойдың басынан соңына дейін болса жақсы ғой. Айналдырған 4-5 әнін айтып шығып кетеді. Тіпті шетелден әнші де, асаба да алдырып жататын тойларды көреміз. Оның бір ұшы мақтанқұмарлық болса, екінші ұшы ысырапқа әкеп соғып жатыр. Ысырапқа алып келетін нәрсе осы – даңғойлық. «Той – тәңірдің қазынасы» деп жатамыз. Қандай той тәңірдің қазынасы? Ол – ысырапқа жол бермей, мән-мағынасы терең, мазмұнды болса ғана тәңірдің қазынасы болады. Бүгінгі көп тойлар бұл өлшемге сай келмей жатқаны айдан анық. Өз басым үнемшілдікті кез келген ортада ұстану керек деп есептеймін. Үнемшілдік адамды сараңдыққа алып келмейді. Бұл адамды өзгенің еңбегін, күш-жігерін, уақытын құрметтеуге жетелейді. Жалпы ысырап деген дүниені Құдай да құптамайды, шариғатта да тыйым салынған және ақыл-есі дұрыс, ойлауы қалыпты адам да оған жол бермеуі керек. Өз басым ысырапты құптамаймын», дейді Е.Рысқали.
Қалай десек те ысырап пен қанағаттың арасын ажырату кінә мен күнәдан арашалайтын асыл қасиеттердің қатарынан болмақ.
