Күріш сұрыптары сұйылып барады

«Маржаннан» неге мән кетті?

Сапа дегенде біз ең алдымен облыс диқандары отыз жылға жуық егіп келе жатқан күріштің «Маржан» сұрпын айтпай кете алмаймыз. Күні кешеге дейін бұл облыстағы барлық күріш алқабына себілді. Түсінің ерекше ақтығына қарап, халық оны «Ақмаржан» деп аялады. Еңбекті ақтаған жергілікті өнім талай шаруаны жетістікке жеткізді. Бірақ екі мыңыншы жылдардан бастап бұл сұрып пирикуляриоз дертіне шалдыға бастады. Сол уақыттары өнімі шала шыққан шаруашылықтар шаш-етектен шығынға батты. Үміті ақталмай, амалы құрыған диқандар Ресей­ден «Лидер», «Янтарь», «Нова­тор», «Фаворит» деген күріш түр­ле­рін әкеле бастаған да осы кез еді.

– Пирикуляриоз – сырттан келген сұрыптардан жұққан өсім­дік ауруы. Негізі, Ауыл шаруа­шылығы министрлігінде өсім­дік карантинімен айналыса­тын мемлекеттік инспекция бар. Шетелдік сұрыптарға осы құры­лымға қатысты тұқымбақтарда сараптама жасау керек еді, – дейді Қазақ күріш шаруашылығы ҒЗИ бас директорының мін­детін атқарушы, биология ғылым­дарының кандидаты Бақытжан Дүйсембеков. – Бірақ егіншілер оған мән бермеген. Соның салдарынан жергілікті өнімнің сапасын түсіріп алдық.

Егінші қауымның еңбегін көрсеткісі келген әріптестеріміз кейде «қырман толы қызыл дән» де­генді қолданатыны бар. Бұл сірә, бидай дақылын бей­­нелейтін сөз болса керек. Ал кү­­рішшілер үшін «қызыл дән» қорқыныштың, еңбегі еш бол­ғанның белгісі. Күріштік алқапта қалып қойған масақтан түскен дән келер жылы себілген да­қылдан бұрын шығады. Ер­те масақтанып, бұрынырақ піседі. Күрішшілер жақтыра бер­мей­тін «қызыл дән» дегеніңіз осы. Ешқандай өңдеуден өт­пеген бұл дән бүкіл өнімнің шы­ғым­дылығын азайтып, пайдасын төмендетеді. Сорттың қызыл дәннен тазалығы 99,8 пайыздан төмен болса, ол тұқым элита категориясына ілікпейді. Кейінгі сұрыптарда да қызыл дән 0,5 пайыз­дан аспауы керек. Ал Ресейден келген күріш тұқымдары осы «ауруға» жиі шалдығып жата­ды. Оларды жаңарту үшін ша­руашылықтар көрші мемлекет пайдасына орта есеппен 160-180 млн теңге жұмсайды. Оның сыртында өндірілген тұқымға 3% роялти төлейтінін тағы қосыңыз.

Ғалымның айтуынша қай с­ұрыпты да 2-3 жылда бір жа­ңалап отырған жөн. Сон­да оның шығымдылығы мен өнім­ділігі артып, егінші шығынға батпайды. Қазір осы күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты се­лек­циялық жолмен күріштің «Сыр сұлуы», «Ай-Керім» атты сұрыптарын шы­ғарды. Талай жылғы ізденіс пен тынымсыз еңбектің нәтижесінде пайда бол­ған бұл күріш сұрыптары қазір сынақтан өтіп жатыр. Өңір­­дегі 5 шаруа қожалығы тә­жірибе ретінде егіп көрді. Өнім­нің шығымы жақсы, келер жылы 1500 гектарға себетін тұқым жиналып тұр. Ең бас­тысы «Ай-Керім» мен «Сыр сұ­луы» жергілікті топырақ ерек­шелігіне бейім, Сырдың суы­ғына да, ыстығына да шыдайды, тұздылыққа төзімді. Тағы бір тиімді тұсы, «Сыр сұлуы» ресейлік сұрыптардан 10-15 күн ерте піседі. Бұл да егіншілер ескерер ерекшелік. Қазір климаттағы өзгерістен өңірде көктем кеш шығып, күз ерте түсетін болып жүр. Соның салдарынан был­тыр солтүстік аудандарда сырттан келген күріштің біраз бөлігі піспей қалды. Оның үстіне Сырдария деңгейі жыл сайын төмендеп келе жатқан қазіргідей уақытта суды үнемді пайдалану үшін де «Сыр сұлуы» мен «Ай-Керім» таптырмайтын тұқым.

Бағасы қымбат, бейнеті көп

Қазір жекелеген шаруа­шы­­лықтар болмаса, көп серік­тестіктің техникалық мүмкіндігі тап­шы. Көктемгі егіс пен күз­гі егін науқандары кезінде біра­зы техниканы жалға алады. Қыр­манға түскен дәнді тазалау да бейнеті белден келетін шаруа. Ол да әлі күнге дейін көбіне қолмен атқарылады. Осыдан келіп базар сөресіне түсетін күріштің бағасы қымбаттап шыға келеді.

– Жылдан-жылға байқалып келе жатқан су тапшылығы біз­дің алдымызға егістік алқап­тар­ды әртараптандыру, күріш алқаптарының көлемін азайту, суды мейлінше аз қажет ететін дақыл түрлерін егу се­кілді мін­деттерді қойып отыр. Осындай кезде диқандар біз­ден көмек күтеді, – дейді Ба­қыт­жан Дүйсембеков. – Бірақ оларға жол көрсетуге тиісті біздің материалдық-тех­ни­ка­лық базамыз талапқа сай емес. Зертханамызда өткен ғасырдың 80-90 жылдарындағы жаб­дықтар әлі тұр. Басқа да техникаларымыздың тозығы жеткен. Осыдан да ғылыми жаңалығымызды жаппай өн­діріске енгізе алмай отырмыз.

Институт Ауыл шаруашы­лығы министр­лігінің 2018-2019 жылдарға арналған конкурсынан 9 млн теңгелік 4 жобаны ұтып алған. Осы аз ғана қар­жыға шетелдік сұрыптарды эко­­логиялық сынақтан өткі­зу, егісті әртарап­тандыру ба­ғытындағы жобалар бойынша зерттеулер жүргізіп келеді. Біраз жылдан бері егістік да­қылдарының селекциясы бо­йын­ша зерттеу жұмыстарын қаржыландыру тоқтап тұр. Соған қарамастан институт бұл саладағы ғалымдарға аз қар­жыдан жырып беріп, жұмыс істеуіне қолдан келгенше жағдай жасап отыр. Соның өзінде 3 ғылым докторы жұмыстан шы­ғып кетті. Ал олар­дың орнын толтыратын жастар жағы жа­лақының аздығынан ғылыми-зерттеу саласына аттап басқысы келмейді.

– Бізбен көршілес Ре­сей­де күріш өндірісі ту­ралы арнайы бағдарлама қа­былданған. Саладағы бар мәселе сол бағ­дарлама аясында шешіледі. Ал бізде жалғыз ҒЗИ әупірімдеп күн кешіп отыр. Осыған қарамастан жаңа сорттар шығарып жатырмыз. Бірақ оны өндіріске жаппай енгізуге қаржының жетіспеушілігі ке­дергі болып отыр. Тым болмаса, осы саладағы ғалымдар базалық лауазымдық айлық алатындай жағдай жасасақ, бір уайымымыз кем болар еді, – дейді институт директоры.

Осы жылы жергілікті бюд­жеттік бағдар­лама негізінде инс­титуттың 7 жобасы жеңім­паз атанып, ол қаржы жаңа сорт­тарды өндіріс­ке енгізу жә­не инновациялық әдіспен әрта­рап­тандыру дақылдарын егуге жұмсалды. Жаңа­қорған мен Шиелі аудандарындағы суарылмайтын жерге бидай мен мақсары егіліп, күннің ерекше ыстықтығына қарамастан өнім бітік шықты. Алғаш рет 20 гектар жерге егілген майбұршақтың әр гектарынан орта­ша есеппен 25 центнерден өнім алынып, Қар­мақшы ауданындағы «Тұрмағамбет» шаруа қожалығы келесі жылы ауыспалы күріш егіс­­­тігінде 400-500 гектар игеруді жоспарлап отыр.

Аймаққа агропарк керек

Институт ғалымдарының тағы бір үлкен жобасы «Ұлттық аграр­лық ғылыми-білім бе­ру орталығы» арқылы Үкіметке ұсы­нылып жа­тыр. Ауыл шаруа­шылығы министрлігі мақұлдап, басқа да тиісті орындар келісімін алуға жіберілген осы 1 млрд 200 млн теңгелік жо­баның жолы болып кетсе, саладағы біраз мәселе шешімін табар еді. Осы жоба шеңбе­рін­де тұқым зауыты мен тұқым шаруа­шы­­лығын жүргізуге арналған техникалар алынбақ.

Соңғы жылдары облыста агрокарта жасалды. Оның аясында саладағы қордаланып қалған проблеманы шешудің амалдары қарас­тырылып жатыр. Ендігі керегі – агротех­нологиялық парк құру.

Жалпы, күріш шаруашы­лығында шы­­ғын­ның көп бөлігі тыңайтқыштарға жұм­салады. Бірақ оны да жер сіңіре алатындай мөлшермен берген жөн. Ол үшін агрохимкарта жасалуы керек. Мысалы, қазір облыстағы егіс алқаптарында фосфор мен калий тыңайтқыштарының қалдығы тонналап жатыр. Неше жылдан бері жиналып қалған қалдықтар өнім шығымына әсерін тигізбей қоймайды. Осы күні диқандар 1 гектар жерге 300 кило тұқым сеуіп, соның 30 пайызы көктесе, үлкен жетістік санап жүр. Ал ғалымдар осы шығынды еселей азайтып, көп өнім алудың жолын егіншілерге жеткізе алмай отыр. Егер жаңағы жоба жүзе­ге асып жатса, «Қарауылтөбе» тәжірибе шаруа­шы­лығының база­сында агропарк құрып, күріш инс­титутының көрсетілім ала­ңын құру жос­парда бар.

– Қазір жағдайы бар шаруа­шылықтар мамандарын шетелге жіберіп оқытып жатыр. Әрине олар тегін оқытпайды. Демек, жыл сайын миллиондаған қаржыны амалсыздан шетелге асырып отырмыз. Бұл біздің де қолдан келер еді, бірақ оған база жоқ. Күріш институтының негізінде агропарк құрылып жатса, соның айналасында мамандарды қай­та даярлау орталығын ашуға әбден болар еді. Тіпті, оның ғимараты да дайын, – дейді Бақытжан Әлішерұлы.

Ғалымдардың пікірінше, агропарк жыл он екі ай жұмыс іс­тейтін тәжірибе алаң­да­рын ашып, күріштен басқа да дақыл түр­леріне арналған жылыжайлар салуға негіз қалайды. Осы бастама жүзеге асқанда ғана отан­дық сұрыптардың сапасы артып, сыртқа экспортталатын жер­гілікті өнімдерге өріс ашыла түспек.

ҚЫЗЫЛОРДА