Мемлекеттік органдар мен тәуелсіз бағалау ұйымдары жыл басынан бергі елдегі қаржылық және ақша-несие саясатының алдын ала мәліметтерін жариялай бастады. Бұрнағы жылдардай емес, биыл елдегі қаржылық және ақша-несие ахуалы мұнай бағасы мен макроэкономикалық қатынастар секілді сыртқы факторлардан ішкі өзгерістерге көбірек тәуелді болғаны байқалады.
Жалақы мен әлеуметтік төлемнің өсуі салдарынан халықтың сатып алу қабілетінің артуы инфляцияны күшейтіп, тиісінше базалық мөлшерлемені өсіруге түрткі болса, Ұлттық банктің активтерінің сапасын бақылауды (AQR) бастауы мен қаржылық бақылау құзыретінің жаңа мемлекеттік органға беру туралы шешімі екінші деңгейлі банктердің қосымша қорландырылуына алғышарт болды. Дегенмен акционерлердің банк активтерінің сапасын қаншалықты оңалтқанын келер жылдың басында AQR қорытындысы шыққан кезде білетін боламыз.
Бас банк пен Үкімет жұмысындағы қайшылық
Жыл басында 4-6 пайыз аралығында болады деп жоспарланған инфляция қазанға дейін 5,7 пайыз шамасында сақталған-ды. Алайда соңғы айда тағы көтеріліп 5,8 пайызға жетті. Егер Ұлттық банк теңгенің базалық мөлшерлемесін 9 пайыздан 9,25 пайызға өсірмегенде көрсеткіш бұдан да жоғарылап, 6 пайыздан асып кетер ме еді?!
Жалпы биыл елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай Үкімет пен Ұлттық банктің мүдделерін біріне бірі қарама-қарсы қойды десек артық айтқандық емес. Жыл басынан бері Үкімет Мемлекет басшысының тапсырмаларына орай бірқатар әлеуметтік жаңалықты қолға алды. Ең төменгі жалақы мен бюджет қызметкерлерінің айлығы өсіп, жәрдемақы ұлғайды. Мұның теріс жағы – күнделікті тұтыну тауарлары, соның ішінде азық-түлік біршама қымбаттады. Статистика агенттігінің деректеріне жүгінсек, жыл басынан бері тамақ бағасы 9,7 пайызға өскені соның дәлелі. Соның ішінде шетелдерден импортталатын азық-түлік тауарлары, айталық көкөніс – 40,4 пайыз қымбаттап кеткен екен. Ал күріш, кондитерлік өнімдер мен өсімдік майының бағасы 10 пайыз шамасында өскен.
Сөз жоқ, Үкіметтің әлеуметтік кампаниясы саяси ұпай әкелгені сөзсіз. Халықтың әлеуметтік ахуалы да біршама жақсарып қалғандай көрінеді. Дегенмен, бұл Ұлттық банк үшін жаңа мәселе туындатты. Инфляцияны 4-6 пайыз аралығында ұстап тұруға міндеттелген бас банк жағдайға өзі араласпағанда, теңгенің құнсыздану көрсеткіші 6 пайыздан асып кетер еді. Оған жол бермеу үшін ақша-несие саясатын қатаңдату туралы шешім қабылданды. Экономиканы несиелендіруді ынталандыру үшін соңғы бірнеше жылдан бері төмендеп келе жатқан теңгенің базалық мөлшерлемесі қайтадан өсіп, 9 пайыздан 9,25 пайызға жетті. Дегенмен, абырой болғанда, банктердің бизнесті қаржыландыру көрсеткіші төмендей қоймады.
«Ұлттық банк құзыретін кеңейту керек»
Осы орайда Халықаралық валюта қоры сарапшыларының маусымдық баяндамасында жоғарыда аталғандай Үкімет пен Ұлттық банктің саясаты қайшы келмеуі үшін мынадай ұсыныстар айтылды.
Біріншіден, Ұлттық банктің тәуелсіз саясат жүргізуіне мүмкіндік беру керек. Соның ішінде бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін бас банктің кей қызметтері мен активтерін бәсекелестік ортаға берген жөн. Қазір Ұлттық банк екінші деңгейлі банктер үшін сауын сиырға айналып отыр. Бұл туралы Мәжіліс депутаттары да мәселе көтеріп, банктердің экономиканы несиелендіруді азайтуының бір себебі ретінде екінші деңгейлі банктердің Ұлттық банк шоттарына ақша салуын айтқан-ды. Яғни, қаржы институттары артық ақшаны бизнеске берудің орнына Ұлттық банктің 9 пайыздық депозитіне салғанды артық санап отыр.
Екіншіден, Үкімет әлеуметтік-экономикалық бастамалар қабылдағанда Ұлттық банктің пікірімен санасуы керек. Жоғарыда аталғандай, Үкіметтің халық табысын көбейткені Ұлттық банк үшін проблемаға айналмауы жағын ойластырған жөн. Ол үшін Ұлттық банк те, Үкімет те елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайды бағамдап, бір саясатты ұстануы тиіс.
Үшіншіден, Халықаралық валюта қоры сарапшыларының пікірінше, капитал нарығын дамытып, долларсыздандыру саясатын күшейту қажет. Дегенмен бұл мәселе қазір қаржыгерлер арасында екіұдай пікір тудыруда. Ұлттық банк үшін, әрине, ұлттық валютаға сұраныстың артқаны тиімді. Дегенмен, іс жүзінде екінші деңгейлі банк басшыларының пікірінше, долларсыздандырудың кесірінен бизнесмендер артық ақшаларын елден сыртқа шығарып жатыр.
Ал Халықаралық валюта қоры сарапшыларының жеңілдікпен несиелеуді біртіндеп азайту туралы ұсынысы керісінше кәсіпкерлерге жақпауы мүмкін. Бірақ ұзақмерзімді болашақта бюджет пен Ұлттық қор ақшасын бизнеске үйлестіріп берудің бизнесті дамытуға ықпалы шамалы екені онсыз да түсінікті.
Жабылатын банк қалмады
Халықаралық валюта қоры сарапшыларының мәліметінше, Үкімет пен Ұлттық банктің банк секторына көмектесуі жағдайды жақсартқанымен, шығыны тым көп болды. Банктердің портфелі қазір айтарлықтай оңалғанымен, қаржы ұйымдары әлі де болса бизнесті несиелендіруге асығар емес. Уақыт өткен сайын бизнеске берілген қарыздан гөрі тұтыну несиесінің өсіп бара жатқаны байқалады. Рас, соңғы бірер тоқсанда бизнеске берілген несие көлемі аздап өскенімен, айналып келгенде бұл да мемлекеттің бизнесті қолдау үшін бөлген жеңілдетілген кредиттері. Яғни, банктер әлі де бизнеске сенбейді деген сөз. Халықаралық валюта қоры сарапшылары былтыр да мемлекеттің бизнеске жеңілдетілген несие беруін азайтуға шақырған. Сарапшылардың пікірінше, шағын және орта бизнесті дамыту үшін субсидия бөлудің банктерге тікелей мемлекеттік қолдау көрсетуден айтарлықтай айырмашылығы жоқ.
Биыл басталған банктердің активтерін бағалау (AQR) науқаны келер жылдың басында аяқталып, елдегі екінші деңгейлі банктердің нарықтағы орны қаншалықты мығым екені белгілі болады. Яғни, алдын ала болжам бойынша, несие портфелі нашар банктерге қарсы Ұлттық банк шара қолданбақ. Тіпті, лицензиясын қайта алып қоюы ықтимал. Дегенмен, отандық кей сарапшылар енді ешқандай банк жабылмайды деген пікірде. Бірігетін банктер біріктірілді, «артық» банктер жабылды. Қазіргі 28 банктің кейбірі айтарлықтай сапалы болмаса да, оның артында тұрған акционерлері ықпалды. Сол себепті егер AQR нәтижесі бойынша кей банктердің несие портфелінің тым нашар екені анықталып жатса, Үкімет пен Ұлттық банк мемлекет қаражаты есебінен тағы қолдау көрсетуі мүмкін. Яғни, банк секторы әлі де сауықтырылуы ықтимал. Ал Халықаралық валюта қоры сарапшылары болса бұдан былай банк секторына мемлекет ақшасын бөлуді тоқтату керек дейді.
