Конференцияда жаңа әліпби мен емле ережелеріне қатысты ғылыми-теориялық және әдістемелік мәселелер, латын әліпбиін меңгертудің тиімді әдістемесі, жаңа емле ережелеріндегі өзекті мәселелер, әліпби ауыстырған түркі тілдері емлесінің қалыптасу, жетілу жолдары ашық талқыланды. Мәдениет және спорт вице-министрі Нұрғиса Дәуешов жиында алғашқы болып сөз алып, қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру кезінде атқарушы органдардағы сала қызметкерлері мен мамандар бірлескен жауапкершілікпен атсалысуы тиіс екендігін атап өтті. «Өткен жолғы орфографиялық топ отырысында жаңа әліпбиге қатысты көптеген мәселелер жан-жақты талқыланды. Ел азаматтары арасынан жекелеген әліпби нұсқалары ұсынылып, ғалымдар арасында талқылауға байланысты жұмыстар жүргізілуде. Бұл – «Қоғамды тыңдай білетін мемлекетке айналуымыздың» алғышартының нышаны деп білемін», деді ол. Тіл саясаты комитетінің төрағасы Ғалымжан Мелдешов Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұловаға әліпби ауыстыру мәселесін, таңбалауды қайта қарауды тапсырғанын, соған сәйкес Тіл саясаты комитеті ұсынылған жобаларға жіті көңіл бөліп, арнайы мамандар талқылауы мен сараптамасын ұйымдастырып отырғанын жеткізді.
– Біз бүгін жаңа әліпби емлесі мен оны оқыту әдістемесінде кездесетін қиындықтардың алдын алу үшін бас қосып отырмыз. Сонымен қатар авторлық әліпби нұсқалары талқыланып, ашық жүргізіледі. Талқылауда автор өз жобасын филолог ғалымдар мен ІТ мамандар алдында қорғайды. Әрбір жобаның артықшылықтарын ескеріп, жалпы халыққа ыңғайлы әліпби ұсынатын боламыз, – дейді Тіл саясаты комитетінің төрағасы Ғалымжан Мелдешов. Аталған конференцияда Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, профессор Нұргелді Уәли жаңа әліпбидің орфографиялық ережелерінің ғылыми негіздері жөнінде сөз сөйледі. Ғалым таңбаның дыбыстық мәніне басымдық беру қажет екендігіне тоқталды.
– Әріп ашу грамматикалық, яғни жазу мәселесі. Ал буын ашу фонетикалық деңгей болса, таңбалау орфография мәселесі. Біз әліпби жазуда осы үштікті негізге алуымыз керек. Сонда нақты әрі базалық нормаға сай әліпби жасап шығамыз, – деді филология ғылымдарының докторы Нұргелді Уәли. Сондай-ақ геминант дауыссыз дыбыстардың да жазылу ерекшелігіне тоқталып, қосарлап жазудың өзге туысқан халық қолданысында бар дүние екенін атап өтті. «Бұлайша жазу қазіргі қазақ жазуында ғана емес, өзбек, ноғай, татар, қырғыз жазба тілінде кездеседі. Мәселен, махаббат, іззет, ләззат сөздері түрік, өзбек, қарақалпақ, қырғыз тілінде де қосармен жазылады», дейді ғалым.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры Таңат Аяпова шет тілінен енген сөздерді жаңа әліпбиде жазу нормалары туралы айтып, ағылшын тілі жазуындағы қателіктерді қайталамауға шақырды.
– Әліпби жасағаннан кейінгі біздің басты мәселеміз оны түрлі аудиторияға «қалай үйретуіміз керек?» болатыны анық. Біз әліпбиді оқыту барысында ата-бабамыздан мирас болып қалған сөзді оның айтылуы, дыбысталуы мен грамматикасын бұзбастан жеткізуге міндеттіміз. Әліпби жасаймыз деп тіл табиғатына тиісе алмаймыз. Сондықтан әрбір әріпке дұрыс, сәйкес таңба беруге тиіспіз. Оны техника мүмкіншілігімен шектеуге болмайды, – деді.
Сонымен қатар Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының аға ғылыми қызметкері Жанбота Есепбай орта білім жүйесіне латын әліпбиінің енуі жөнінде және т.б. ғалымдар жаңа әліпбидің, оның емле ережелерінің әр алуан мәселелері жөнінде баяндамалар жасады.
– Тұңғыш Президент Жарлығымен енгізілген қазіргі әліпби мұнан бұрын ұсынылған диграф, апостроф әліпбилерге қарағанда әлдеқайда ыңғайлы. Себебі бұл әліпбиде қазақ жазуының негізгі принципі сақталған және акут тұстас бір графикалық белгі ретінде қабылданады. Ал апостороф олай қабылданбайтын. Дегенмен де, бізде ch, sh таңбаларына қатысты мәселелер туындап отыр. Себебі диграф арқылы берілген сөздерді әліпбиді енді оқып, үйреніп жүрген балаға меңгерту өте қиын. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың әліпби үлгісін қайта қарау жөнінде тапсырма беруі расын айтқанда, ғалымдар үшін үлкен мүмкіндік болып отыр. Біз баршамыз бірігіп, ортақ шешіммен мәселенің түйінін тарқатамыз деп ойлаймын, – дейді Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының ғалым хатшысы Анар Фазылжанова.
Секциялық мәжіліспен жалғасқан конференция отырысында әліпбидің әдістемелік мәселелері, латын әліпбиін енгізудің халықаралық тәжірибесі туралы ғылыми пікіралысуға ұласты. Конференция аясында латын әліпбиінің министрлікке ұсынылған нұсқалары қаралып, ұсынылған жобаларға Орфографиялық жұмыс тобының мүшелері, ғалымдар Жантас Жақыпов, Қарлығаш Сәрекенова, Зейнеп Базарбаева, Жанар Жұмабаевалар ғылыми сараптама жасады. Сонымен бірге бұл әліпби жобаларына Ақпараттық сүйемелдеу және техникалық жетілдіру жұмыс тобының мүшелері ІТ мамандары Рымбек Ізғали, Аршат Ораз, Нартай Әшімдер кәсіби тұрғыда пікір білдірді. Аталған ғылыми республикалық жиынның қорытындылары негізінде Орфографиялық және Әдістемелік жұмыс топтарының конференцияда айтылған міндеттері нақтыланып, ұсыныстары сараланбақ. Ал әліпбидегі кейбір бас әріптердің ажыратылмауы сынды өзге де ескертпелер бойынша Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты мен Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы алдағы уақытта Орфографиялық жұмыс тобының атынан қолданыстағы әліпбиге енгізілетін ішінара өзгерістер туралы қосымша хабарлайтын болады.
