Каир мен Найроби саммиттері аралығындағы Қазақстан
Биыл жоғары деңгейде өткен Найроби саммиті 25 жыл бұрын Каирде қабылданған ХҚХК әрекеттері бағдарламасын 2030 жылға қарай түпкілікті және толық жүзеге асыру үшін саяси еріктілік пен қаржылық міндеттемелерді шоғырландыруды мақсат тұтады. Бұл міндеттемелер отбасын жоспарлау мен ақпараттандыруда бірде бір адамның да көңілінде қаяу болмағанын, бала үстінде кеткен аналардың өлім-жітімін түбірімен жойып, қоғамдағы қыз-келіншектерді зорлық-зомбылықтан арылтып, әйел адамдар мен жасөспірім қыздарға қатысты зиянды әрекеттерді түпкілікті тыюды көздейді.
Қазақстан ұлттық делегациясының құрамында Парламент Мәжілісінің әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрайымы, Президент жанындағы Әйелдер істері және отбасылық демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның төрайымы Гүлшара Әбдіқалықова, Денсаулық сақтау вице-министрі Ләззат Ақтаева, СІМ көпжақты ынтымақтастық департамені директорының орынбасары Олжас Тоғызбаев, ДСМ Қазақ дермотология және жұқпалы аурулар ғылыми орталығының директоры Бауыржан Байсеркин, Y-PEER Ұлттық жастар волонтерлық желілерінің жетекшісі Кәмила Тұяқбаевалар болды.
Найробидегі саммит KALIA лақап атымен танылған қазақстандық әнші, БҰҰ-ның Халықтың қоныстануы мен дамуы саласындағы спикері, еліміздегі қыз балалардың құқығы мен репродуктивтік денсаулығына қатысты ілкімді бастамаларға белсене араласып жүрген Ақмаржан Көшербаеваның «Қыз тағдыры» атты әнімен ашылды.
«Біздің еліміз осы жылдарда аналардың өлім-жітімін төмендетіп, гендерлік теңдікке қол жеткізуде сөзсіз үлкен жетістіктерге жетті. Бізге сексуалдық және репродуктивтік денсаулықты нығайтуға инвестиция салуды жалғастыру қажет. Қазақстан 2020 жылдан бастап міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруды қаржыландырудың жаңа үлгісіне көшеді. Қазақстан Үкіметі осы өтпелі кезеңде денсаулықты сақтауға кететін шығындардың қаржылай міндеттемелерін өз мойнына алады. Денсаулықты сақтауға кететін қаржылық шығындар алдағы бес жылда екі есеге көбейіп, денсаулықты қорғауға кететін шығындар биылғы ІЖӨ-нің 3,2 пайызынан 2025 жылға қарай 5 пайызға дейін артады. Бұл медициналық сақтандыруды реформалау арқылы жүзеге асады. Сақтандырудың жаңа үлгісіне көшу Қазақстанға 2020 жылдан бастап 28 жасқа дейінгі жастар мен жасөспірімдердің репродуктивтік денсаулығын қорғауда амбулаториялық қызметтің қосымша 91 түрін жабуға мүмкіндік береді», дейді Қазақ делегациясының жетекшісі Гүлшара Әбдіқалықова.
Саммитте Денсаулық сақтау министрінің орынбасары Ләзззат Ақтаева да Қазақстанда жүйелі атқарылып жатқан шаралардың маңыздылығын атай келе, нәтижесінде соңғы 10 жылда аналардың өлім-жітімі 2,6 есеге, сәбилердің шетінеуі 2,3 есеге, өлі туған шараналар 1,2 есеге, ал жасөспірімдер арасындағы жүктілік 35 пайызға төмендегенін атап өтті.
Вице-министрдің мәлімдеуіне қарағанда, Қазақстан тағы бір аса маңызды заңнамалық міндетті мойнына алып отыр. Бұл – ата-аналарының келісімінсіз, өз беттерінше медициналық көмекке жүгіну жасын 18-ден 16 жасқа дейін төмендету. Бірақ мұның жасанды түсік жасатуға қатысы жоқ.
«Ана мен баланың денсаулығын сақтау жөніндегі мемлекеттік саяси шаралар елдің басымдыққа ие міндеттемелерінің бірі. Қазақстандықтардың репродуктивтік денсаулығын жақсартуда жүйелі, кешенді шаралар легі 2025 жылға дейінгі мемлекеттік денсаулық сақтаудың жаңа бағдарламасында көрініс тапқан», дейді вице-министр.
Халықтың қоныстануы және дамуы конференциясы әлемді қалай өзгертті?
Жоғарыда атап өткендей, 1994 жылы Каирдегі Халықтың қоныстану және даму конференциясында әлемнің 179 мемлекеті, оның ішінде Қазақстан да Іс-қимыл бағдарламасын әзірлеп, әйелдердің репродуктивтік денсаулығы мен құқықтары ұлттық және жаһандық дамуда орталық мәнге ие болуы керектігі туралы үндеу жариялаған.
Бұл құжат баршаның репродуктивтік денсаулықты сақтаудағы кешенді қызметтерге қолжетімділігін қамтамасыз етуге шақырып, отбасын жоспарлауды, қауіпсіз жүктілік пен босану, сондай-ақ жыныстық жолмен берілетін инфекцияларды емдеуді де қамтиды.
Сондай-ақ репродуктивтік денсаулық пен әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейтудің өзара байланысты екендігі және қоғам үшін аса маңыздылығы атап көрсетілген.
Қысқасы, Халықтың қоныстануы және даму конференциясына нендей жағдаяттар алып келді? Сонау 1960 жылдары, әлемдегі өлім-жітім деңгейі төмендей бастаған кезде кейбір зерттеушілер мен саясаткерлер халықтар санының табиғи ресурстардан асып кетуі, олардың ойынша, тіпті мұның соңы аштық пен әлеуметтік коллапсқа әкеп соқтыруы мүмкін деген мәселе көтеріліп, дабыл қаға бастайды.
Осыған жауап ретінде Үкіметтердің әрекеті төмендегідей болады. Кейбір елдер халық санының өсуінің экономикаға және қоршаған ортаға әсерін зерттей бастаса, кей мемлекеттер отбасын жоспарлау бағдарламаларына күш-жігерін арнайды, ендігі бір ұлттар туу деңгейін төмендету үшін мәжбүрлі шаралар қабылдауға көшеді.
Халықтың қоныстану және даму конференциясы іс-қимылының бағдарламасы әлемдік қауымдастықты біріктіріп, халықтың өсуіндегі жаңа консенсусты көрсетті. Демек, халықтың нысаналы көрсеткіштері емес, адам құқықтары мен қадір-қасиеттері әрбір адамның ұрпағын жалғастырудағы мақсаттарын іске асырудың үздік тәсілі болып табылады.
Ал осыдан 25 жыл бұрын Каирға Қазақстан атынан барған 8 делегаттың бірі, акушер-гинеколог, медицина ғылымдарының докторы, профессор Нина Қайыпова конференцияның 25 жылдығына арналған ЮНФПА-ның таяудағы іс-шараларының бірінде басты спикерлердің бірі болды.
Нина Қайыпова Каирдегі конференция 25 жылда Қазақстанға қалай әсер еткені туралы пікірімен бөлісе келе, бұл Қазақстандағы бірқатар серпінді институционалды өзгерістерге жол ашқанын атап өтті.
«10 мыңға жуық адам қатысқан Каир конференциясының Іс-қимыл бағдарламасы 14 тараудан тұрады. Ең бастысы, 1995 жылы біздің Тұңғыш Президентіміз Отбасы, әйелдер проблемалары және демографиялық саясат жөніндегі кеңесті құрды. Бүгінде кеңестің базасында Отбасы және әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссия құрылған, біз БҰҰ-ның Халықтың қоныстану және даму қорымен тығыз байланыста жұмыс істейміз. Бірақ, ең маңыздысы 1996 жылы Нафис Садик ханым біздің Республикалық ғылыми орталықтың базасында Каир конференциясының Іс-қимыл бағдарламасын жүзеге асыру жөнінде Азия-Тынық мұхит өңірі үшін конференция өткізіп, 11 мемлекет қатысты. Нафис Садик ханымның Қазақстанды таңдауы кездейсоқ емес еді. Өйткені Каир конференциясынан кейінгі есептерде көрсетілгендей, біз ЮНФПА-мен жемісті, қызықты және шығармашылық тұрғыдағы жұмыс істегеніміз атап көрсетілген болатын», дейді.
Найробиде 25 жыл өткен соң тағы нені талқылады?
Өз кезегінде Халықтың қоныстануы және дамуы комиссиясы да жыл сайынғы отырысында БҰҰ бүкіл әлемдегі репродуктивтік денсаулық пен құқықтардың жай-күйін қарастырады. Бұл әйел құқықтары мен мүмкіндіктерін молайту, қыз балаларды оқыту және гендерлік зорлық-зомбылықты жою жолында жұмсалған күш-жігерлердегі жетістіктер мен жіберіп алған мүмкіндіктерді де қамтиды. Жыл сайынғы шолулар алда тағы қандай жұмыс тұрғанын көрсетеді. Өйткені аталған келісімнің жасалғанына 25 жыл өтсе де үлкен прогресс баяулап, кейбір шаралар тоқырап қалған.
Өкінішке қарай, алдын алуға болатын ана өлім-жітімі 40 пайызға азайса да, әлем әлі де Халықтың қоныстануы және даму конференциясының Іс-қимыл бағдарламасы алдына қойған кейбір мақсаттардан қашық тұр.
Күн сайын жаһанда 830 әйел босанып жатқанда көз жұмады. Күн сайын 33 мың кәмелеттік жасқа жетпеген қыздың некесі қиылады.
Жыл сайын әрбір бесінші әйел ер-азаматтар мен күйеулері тарапынан зәбір көреді. Саяси қақтығыстар мен шиеленістердің, табиғи апаттардың салдарынан босқын болған 5 миллиондай жүкті әйел медициналық көмекке зәру.
Бүкіл әлемде 232 миллион әйел қажетті препараттарға қолы жетпегендіктен жүктілігін жоспарлай алмайды.
Бұл мәселелерді ретке қою үшін қоғамға әлі де өте күрделі жұмыстарды атқаруға, күш біріктіруге, таптаурын түсініктерді өзгертуге, осының бәрін еңсере алатынына сенуге тура келеді.
АЛМАТЫ
