– БАҚ беттерінде жарияланған ақпарат бойынша еліміздегі жолдардың 30 пайызы өте нашар, 30 пайызы қанағаттандырарлық болса, 40 пайызы жақсы деген көрсеткішке ие. Жолдардың нақты сапасын анықтаумен айналысатын орталық ретінде бұл мәліметке келісесіздер ме?
– Жалпы, жолдар үш санатқа, яғни жақсы жолдар, қанағаттанарлық және нашар жолдар болып бөлінеді. Республикалық маңызы бар жолдардың ішінде нашар жолдардың үлесі 13 пайызды құрайды. Жергілікті жолдардың ішінде нашар жолдар 29 пайыз екені анықталып отыр. Бұған дейін Дүниежүзілік экономикалық форум рейтингінде Қазақстан жолдары 114 орында болса, кейін 116 орынға жайғасты. Соңғы мәлімет бойынша, 93-орындамыз. Бұл көрсеткіштің жақсаруына республикалық маңызы бар жолдардың жоғары деңгейі тікелей ықпал етуде. Себебі жергілікті деңгейдегі жолдардың ұзындығына қарамастан қаржыландыру көлемі айтарлықтай жоғары. Бұл бағытта бірқатар жұмыстар атқарылып отыр. Ең алдымен Астана – Бурабай жолы екі жолақтан, алты жолақты жолға ауыстырылды. Кейін Нұр-Сұлтан мен Қарағанды қалаларының екі ортасы екі жолақты жолдан төрт жолақты жол болып өзгерді. Сонымен қатар Алматы мен Қапшағайдың ортасы да алты жолақты жолға ауыстырылды. Еліміздегі республикалық маңызы бар жолдарды 1-санатқа ауыстыру жұмыстарына басымдық берілді. Енді Қарағанды мен Алматының арасындағы жолдарды төрт жолақты жолға ауыстыру міндеті алға қойылған. Жол мәселесінде кенже қалып отырған осал тұсымыз Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев атап өткендей, үйге дейінгі жолдар, өңіраралық жолдар, аймақтық жолдар мәселесі екенін жақсы білеміз. Кезінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев та бұл мәселені шешу үшін арнайы тапсырма берді. Бүгінде аймақтық жолдарға жергілікті бюджеттен қаражат бөлінсе, сонымен қатар қосымша республикалық бюджеттен трансферт аударылады. Былтыр мемлекеттік қазынадан автожолдарға 646,8 млрд теңге бөлінді, биыл 711 млрд теңге қарастырылды. Бұл қаражаттың 300 млрд теңгесі жергілікті жолдарды жандандыруға бағытталған. 188 млрд теңге – республикадан берілген трансферт көлемі. Келесі жылы да бөлінетін қаражат көлемі осы шамада болады деген болжам бар. Мемлекет тарапынан республикалық деңгейде маңызы бар жолдарды ғана емес жергілікті жерлердегі жолдарды да жүйелеу жұмыстарына басымдық беріліп отыр. Үкімет қаулысымен тиісті шешім қабылданып, «Жол активтері ұлттық сапа орталығы» орталығы құрылды. Бұрындары республикалық маңызы бар жолдардың салынуына тексеріс жүргізілсе, аталған орталықтың құзыретіне жергілікті маңызы бар жолдармен қатар, облыстық, аудандық маңызы бар жолдарды, ауыл ішіндегі жолдарды тексеру құқығы беріліп отыр. Соған байланысты тиісті жұмыстарды бастап кеттік. Осы уақытқа дейін 7 мыңға жуық нысанға тексеріске барып, 12 мыңға жуық сынама үлгісін алдық. Оның 4700-ге жуығы стандарттарға сай келмейді. Бұл ретте тапсырыс берушіге, мердігерге, сапаны тексеретін инженерлік компанияға, жол зерттеу жұмыстарына қатысқан институттарға арналған 1700-ден астам хаттама толтырылды.
– Жергілікті жерлердегі жолдарға қатысты мәселелер қаншалықты оң шешімін табуда? Республика бойынша жол сапасына, бөлінген қаражат көлеміне қатысты облыстарға рейтинг жүргізіле ме?
– Әр облыста жол салу қарқыны әртүрлі. Кейбір облыстарда қаражат көлемі жоғары болса, кейбір аймақтарда керісінше төмен. Биыл 1 қыркүйектегі жағдай бойынша жергілікті бюджеттен жол мәселесін шешуге көп қаражат бөлген облыстардың көш басында Түркістан облысы тұр. Бұл өңір биыл 14 млрд теңге қаражат бөліпті. Келесі кезекте Алматы облысы 10 млрд теңге бөлсе, Қарағанды облысы 5 млрд теңгені жол мәселесін шешуге бағыттаған. Шығыс Қазақстан облысы былтыр 7 млрд теңге бөлсе, биыл бұл қаражат көлемі едәуір азайып, 3,9 млрд теңге бөлінген. Ал жергілікті бюджеттен автожол саласына өте аз қаражат бөлген облыстардың қатарында Маңғыстау облысы − 1,6 млрд теңге, Атырау облысы – 1,6 млрд теңге, Солтүстік Қазақстан 1,7 млрд теңге бөлді. Бұл үш облыс қаражат бөлу жағынан артта келеді. Ескеретіні, жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражаттан бөлек, республикалық қазынадан бөлінетін қаражат тағы бар. Оның сыртында Нұр-Сұлтан қаласының маңындағы елді-мекендерді дамыту бағытында Талапкер, Қосшы, Қоянды, Бозайғыр сынды ауылдарға қосымша бағдарлама арқылы қаражат бөлінеді. Бұл бағдарламаға жергілікті жерлерден емес, республикадан қаражат тікелей аударылады.
– Жасыратыны жоқ, еліміздегі жолдардың сапасынан бөлек, жол салу үдерісінің өзі дұрыс жүйеленбеген. Тендер өткізу рәсімінің ашық еместігі, делдалдардың, қосалқы мердігерлердің көптігі, сапасыз құрылыс материалдарының көптеп қолданылуы сынды фактілерді жеке-жеке атап өтуге болады...
– Қазір тендер өткізу құқығы Қаржы министрлігіне беріліп отыр. Бұрын әрбір мемлекеттік орган өткізе беретін. Әрі электронды форматқа көшірілді, демпинг әдісі осы уақытқа дейін орын алып келді. Бұрын тендерде кім ең төменгі баға ұсынады, сол ұтатын еді. Төмен бағаны қойып алып, ақшасы жетпеген соң, арзан материалдарды қолданады. Бұл өз кезегінде жолдың сапасына әсер етеді. Биылдан бастап бұл мәселені шешу үшін заң өзгерді, мәселе бір бағытқа келді. Екінші, сапаны қадағалайтын инженерлік компаниялардың бұрындары 100 млн теңгеге қойылған бағаны 1 теңгеге сатып алған жағдайлары орын алды. Сапаны қадағалайтын білімді инженерлердің алар айлығы 300 мың теңгеден кем емес. Ал тендерден ұтқан компания қабілетті инженер алуға қаражаты жетпегендіктен жол саласынан бейхабар, мамандыққа қатысы жоқ адамдарды жұмысқа алады.
Бұрын жол салатын мердігердің техникасы болса, мемлекет тарапынан жеңілдік берілетін. Қазіргі ереже бойынша бұл критериді кәсіпкерлікке кедергі келтіреді деген желеумен алып тастады. Бұл ұсынысты «Атамекен» кәсіпкерлер палатасы ұсынды, Қаржы министрлігі қолдады. Енді ешқандай техникасы жоқ мердігерлер тендер ұтып алғаннан кейін кім көрінгеннен техника сұрап, жалға алуға жалған келісімшарт жасайды. Екіншіден, тендер жарияланған кезде мердігер компания жұмысшыларының деңгейі деген бөлімде мамандардың білім-біліктілігі сараланатын еді. Мысалы, жоғары білімді маман, иә болмаса көп жылдық тәжірбиесі бар маман болса, соған сай басымдық берілетін. Қазіргі талап бойынша бұл тармақты таба алмайсыз. Соның салдарынан жол салып жүргендердің кім екенін білмейсің. Үшіншіден, бұрынғы тәртіп бойынша ЖОО-да оқитын практиканттар жобаларға шақырылып, жалпы жұмыстың жүргізілу барысымен танысатын. Мысалы, жолдарды қайта жөндеуден өткізуге арналған конкурстың жеңімпазы атанған мердігер кәсіпорын 4 студентті практикаға алуға міндетті еді. Оның ішінде студенттердің тамағы, жатын орны, еңбекақысы кіреді. Бұл бір жағынан студенттер үшін көмек болса, екінші жағынан тәжірбие жинақтау үшін берілген зор мүмкіндік. Бұрын өңірлік тәжірбие кезінде көзге түскен білікті мамандарды кәсіпорындар жұмысқа шақырып, 3-4-курс студенттерінің ішінде 5 жылға келісімшартқа отырып, еңбек жолын бастап кеткендері де болатын. Қазір бұл талаптар түп тамырымен жойылып, мердігерлердің сапасын жақсартамыз деген оң қадам керісінше, сапасыз жұмыстың санын арттыруға ықпал етіп отыр. Жолдағы жолақтарда орналасқан жол белгілерін орнататын мердігер компаниялардың лицензиясы жоқ. Кім салғысы келсе, сол салатын деңгейге жетті. Түнде көлік тізгіндеушілер жол белгілеріндегі жарық қайтару деңгейінің төмендігін жиі байқайды. Біз мұны арнайы тексердік. Расымен, жол белгілеріндегі жарық қайтаруға әсер ететін пленканың сапасы өте төмен болып шықты. Салдарынан түнде көлік айдап келе жатқан жүргізуші белгіні дұрыс көрмейді де, апатқа ұшырайды. Осы мәселелерді қайта қалпына келтіру керек деп есептеймін.
– Орталық осы уақытқа дейін біршама жұмыстар атқарды. Жол салу барысындағы олқылықтарды жіпке тізіп, тиісті органдарға тапсырасыздар. Нәтижесі қандай?
– Орталық тарапынан тексерудей-ақ тексеріп жатырмыз. Мысалы, Нұр-Сұлтан қаласының маңында орналасқан Қосшы ауылында салынған жолдардың сапасыз екені анықталды. Барлық ескертпелерді қағазға түсіріп, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне қарасты Автомобиль жолдары және Құрылыс және тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық істері комитеттеріне жолдадық. Олар Мемлекеттік сәулет құрылысы басқармасына біздің жазғанымызды жіберді. Хат жолдау процесі мұнымен бітпейді. Құрылыс басқармасы облыстағы жол басқармасына жібереді. Олар соңында «мердігер кәсіпорындарда өзіміздің жігіттер жұмыс істеп жатыр ғой» деп ақтап алады. Қосшыдағы тексеріс тамыз айында жүргізілген еді. Әлі күнге нақты шешім қабылданған жоқ. Заңды белшеден басқан мердігерлерден жауап алынған жоқ. Тек ауызша шара қолданылғаны айтылды. Нақты жүйелі шешім қабылданып, заңға сай жұмыс істемеген мердігерлерді лицензиясынан айыру керек еді. Қандайда бір шара қолдану құқығы тіпті, жол комитетіне де берілмеген. Ескертпелердің уақытылы орындалмағаны үшін де шара қолданылуы керек. Тіпті біздің жазған хаттамаларымызға қанша уақытта, қалай жауап беруі керектігі турасында нақты бекітілген ереже жоқ. Бұл мәселені заң аясында қанша күнде тиісті жауап берілуі керектігіне дейін екшелеп, тайға таңба басқандай жазып қою керек. Әйтпесе атқарған жұмыстың барлығы бекер. Бір-бірімізге хат жазысып уақыт жоғалтып жүргенде сапасыз жол салуға машықтанған мердігерлер бір жобаны аяқтап, екінішісіне кірісіп кетеді.
Әңгімелескен
Еркежан АЙТҚАЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
