Қытай Халық Республикасының мұрағат қорларындағы Қазақ елі өміріне қатысты деректер туралы сөз
Ұлттық тарихты зерделеу жөнінде өткізілген үлкен жиыннан кейін тарих саласында жаңаша сілкініс, жаңаша серпіліс орын алып жатқаны шындық. Соның бірі – қазақ қоғамына бейтаныс дүниелерді жарыққа шығару үшін тарихшы ғалымдарымыздың шетелдерге іссапарларға шығуы. Жуырда ғана Қытайдан оралған Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты Жанымхан Ошанмен әңгіме негізінен іссапардың нәтижесі туралы өрбіді.
Қытай Халық Республикасының мұрағат қорларындағы Қазақ елі өміріне қатысты деректер туралы сөз
Ұлттық тарихты зерделеу жөнінде өткізілген үлкен жиыннан кейін тарих саласында жаңаша сілкініс, жаңаша серпіліс орын алып жатқаны шындық. Соның бірі – қазақ қоғамына бейтаныс дүниелерді жарыққа шығару үшін тарихшы ғалымдарымыздың шетелдерге іссапарларға шығуы. Жуырда ғана Қытайдан оралған Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты Жанымхан Ошанмен әңгіме негізінен іссапардың нәтижесі туралы өрбіді.
– Қытайға барған сапарыңыздың негізгі зерттеу нысаны ХV-ХІХ ғғ. Қазақ хандығының тарихы, Қазақстанның Батыс және Шығыс елдерімен сыртқы саяси байланыстары екен. Еш қиындықсыз, кедергісіз жақсы барып келдіңіз бе? Жұмысыңыз қаншалықты нәтижелі болды?
– «Мыңжылдық көкжиек» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде Қытай Халық Республикасының Бейжің және Сиань қалаларына археографиялық ғылыми іссапармен барып қайттық. Шығыстану институты ғалымдарынан құралған шағын топқа аталған институттың Азия және Тынық мұхиты аймағы бөлімінің меңгерушісі Бақыт Еженханұлы басшылық етті. Іссапар басталмас бұрын осы жолғы ғылыми сапарды екі бағытта жүргізу, яғни бірінші бағытта Қытайдың Бірінші тарихи мұрағатында сақталған қазақ тарихына қатысты құжаттарды жинақтау, екінші бағытта қазақ халқының этногенезі мен көне тарихына байланысты Қытай жерінде сақталған түрлі көне ескерткіштерді жинау бойынша жұмыс істеу алдын-ала жоспарланған болатын. Осы екі бағытта жоспарланған жұмыстың барлығы өз деңгейінде атқарылды. Қазақ тарихына қатысты аса мол мәлімет Цинь патшалығы мұрағат құжаттарында сақталған. Нәтижелі еңбектің арқасында «Цинь патшалығы дәуіріндегі Шыңжаңға қатысты мәнжу тілді мұрағат құжаттар жинағы» деп аталатын көп томдық елге әкелінді.
– Бұл жинақта қазаққа қатысты қандай құжаттар бар? Таратыңқырап айтып өтсеңіз?
– Қытайдың Бірінші тарихи мұрағаты мен Қытай шекара аймақтары тарихи-географиясын зерттеу орталығындағы Ву Юанфэн, Ли Шэн сынды ғалымдар құрастырған «Цинь патшалығы дәуіріндегі Шыңжаңға қатысты мәнжу тілді мұрағат құжаттар жинағы» атты еңбек 2012 жылдың соңында аз таралыммен (бар-жоғы 50-60 данамен) жарық көрген еді. Бұл еңбектің ұзын саны 283 том. Бұған Бірінші тарихи мұрағаттың «Цзюнь цзи чу лу фу зоу чжэ» – «Әскери басқармада сақталған ұлықтар мәлімдемелерінің көшірмелер қоры») деп аталатын қорында сақталған 72812 құжат (оның 8887-сі қосымша құжат саналады) енгізілген. Бұл жәдігерлер 1730 жылдың соңынан 1911 жылдың ортасына дейінгі жалпы саны 181 жылды қамтиды.
Айта кетерлік бір жайт, аталмыш еңбек Қытайдың дәстүрлі тарихнамасына сай құрастырылғандықтан, оның бір ерекшелігі – онда тарихта Қытаймен қарым-қатынаста болған елдердің барлығы «Қытайға бағынған» деген тарихи тұжырымдаманы қолданған. Осындай себепке байланысты, еңбектің тақырыбы «Цинь патшалығы дәуіріндегі Шыңжаңға қатысты мәнжу тілді мұрағат құжаттар жинағы» деп аталады. Соған қарамастан, ондағы құжаттардың ауқымды бөлігі Цинь патшалығының Қазақ, Бурут (қырғыз), Қоқан, Бадақшан сынды Орталық Азия елдерімен орнатқан қарым-қатынас тарихынан сыр шертеді. Сонымен бірге, онда аталмыш елдердің, әсіресе, қазақтар мен қырғыздардың XVIII-XIX ғасырлардағы тарихы, мәдениеті, экономикасы, саяси жүйесі және ішкі әлеуметтік жағдайы туралы аса құнды мәліметтер сақталған. Қытайдың Бірінші тарихи мұрағатындағы бұл құжаттардың қалып тасуы Цинь патшалығының жаулап алу мақсатындағы тарихымен, әсіресе, олардың Жоңғар хандығы мен Қашғарияны басып алу тарихымен тікелей байланысты болды. Цинь патшалығы XVIIІ ғасырдың 50-жылдарында көп жыл бойы Қазақ хандығымен шайқасып, әбден қалжыраған Жоңғар хандығын жойғаннан кейін, көп өтпей Қашғарияны да өзінің тікелей билігі астына ала бастады. Осы тарихи оқиғалардың барысында Орталық Азиядағы басқа халықтар да алпауыт айдаһармен бетпе-бет келуге мәжбүр болып, онымен арадағы қарым-қатынастың бейбіт жолдарын қарастыра бастағаны мәлім. Қазақ хандығы мен Цинь патшалығы арасындағы саяси-дипломатиялық және экономикалық байланыс осындай жағдайда басталды. Мұрағат құжаттарының қазаққа қатысты мазмұны былай болып келеді: Цинь патшалығы әскери күштерінің Жоңғар хандығының соңғы ақсүйектері болған Әмірсана, Қасақшира сынды тұлғаларды қолға түсіру жолында жасалған әскери шаралар барысында алғашында Қазақ хандығының әскери күштерімен бетпе-бет келіп, кейін келе екі жақтың бітімге келуі; сол тұстағы үкімет пен армия қолбасшыларының қолданған саясатына арналған құжаттар; екі ел арасында ресми байланыстар орнатылғаннан кейін бір-біріне елші жіберуі мен екі ел арасындағы саяси-дипломатиялық істердің құжаттары; қазақтар мен Орталық Азиядағы басқа елдердің қарым-қатынасы туралы құжаттар; Қазақ-Цинь экономикалық қарым-қатынастары, оның ішінде XVIII ғасырдың екінші жартысынан XIX ғасырдың басына дейінгі мезгілде екі ел арасында жүргізілген «жылқыға жібек» саудасына байланысты әртүрлі құжаттар; Қазақ елі мен жері туралы, қазақ ру-тайпалары мен олардың басшылары туралы мәліметтер; Қазақ жеріне қатысты географиялық мағлұматтар; Қазақ пен жоңғар арасындағы шайқастардан мәліметтер; Жоңғар хандығы жойылғаннан кейін қазақтардың бұрын жоңғарлар басып алған атамекеніне оралуы және қазақтардың қолдарында қалған қалмақтардың Цинь патшалығына қашып кетуі мен бейбіт түрде көшірілуі сынды мәселелерге байланысты жазылған құжаттар; Цинь патшалығының құзырына енген кейбір қазақтардың ахуалы, Қытайдағы қазақтардың қалыптасуы, т.б. туралы мәліметтер бар.
– Іссапар барысында Қытайдың Бірінші тарихи мұрағаты тағы қандай құпияларын ашты?
– Осы жолғы іссапарда жоғарыда аталған көптомдықты елге жеткізуден тыс, Қазақ елі тарихына қатысты басқа да құжаттарға тексеру жүргізу мақсатында қыруар уақыт жұмсауға тура келді. Жұмыс нәтижесінде, Абылай хан, Әбілпейіз сұлтан, Болат хан, Уәли сұлтан сынды қазақ хан-сұлтандарының хаттары анықталып, олардың біразы көшіріліп алынды. Елге әкелінген бұл құжаттардың біразы құжаттың ксерокөшірмесі, қалғандары қолмен көшірілді. Бұлар жоғарыда аталған көптомдық жинаққа енгізілмеген.
– Өзіңіз екі бағытта жұмыс істедік деп айтып өттіңіз. Енді екінші бағытта атқарылған жұмыстар қандай болды деген заңды сауал туындайды?
– Неше мыңдаған жылдық жазба тарихы бар Қытай елі өз көршілері туралы ең көп мәліметтерді қағаз бетіне жазып қалдырған ел ретінде танылады. Сол себепті, Еуразия даласын еркін қоныстаған қазақтардың тікелей ата-бабалары саналған көне түркі-моңғол тайпаларының мыңдаған жылдық тарихы туралы ең құнды деректердің көбі сол елдің тарихи жазбаларында, мұрағат құжаттарында және басқа тарихи жәдігерлерінде сақталған. Ең қызығы, Қытай елі тарихты қағаз бетіне түсіріп қана қоймай, өз елі мен өзге елдердің тарихын мәңгі тастарға бәдіздеп те отырған. Бүгінгі кезде олардың «тас жазбаларында» әлем елдерінде теңдесі жоқ жазба байлық қоры сақтаулы. «Тас жазбаларды» ашу мен зерттеу жұмысы ол елде ең қарқынды жұмыстардың бірі саналады. Бұл жұмыстардың қарқын алуы қытай тарихын, қытай мен көрші елдердің түрлі қарым-қатынасы тарихын зерттеуге серпін бере бастады. Соңғы уақытта ашылған жаңалықтар түркітану ғылымының тың тақырыптарын жазуға жаңа мүмкіндік беруде. Себебі, ескерткіштердің біраз бөлігі түрлі тарихи кезеңде қытай жеріне барып, сол елде елеулі міндеттер атқарған, түркі халықтарынан шыққан тарихи тұлғалардың қабыр басына қойылған эпитафиялық ескерткіштер болып, ал, ол көне түркі халықтарының тарихынан тың әрі нақты мәліметтер беріп отыр. Бұл ескерткіштердің елеулі бөлігі VI-IX ғасырлардағы түркі халықтарының тарихынан сыр шертеді. Ескерткіштердің негізгі мазмұнында аталған нәрсе тарихи тұлғаның аты-жөні, туған және өлген жыл, айы мен күні, қай елдің адамы екендігі, түркі тайпаларының қайсы руынан шыққаны, әкесінің, ата-бабаларыны
