– Бірінші кезекте трансконтиненталды тасымал көлемін арттыру мәселесін сөз етсек. Бұл саладағы Қазақстан-Ресей екіжақты ынтымақтастығының дамуы қандай деңгейде? Жалпы, Қазақстанның қатысуымен жүзеге асырылып жатқан трансконтиненталды транзит жобаларының даму болашағы қандай?
– Бұл инфрақұрылымның дамуымен тығыз байланысты. Мен өзім осы салада еңбек етіп жүргенде куә болған бір мәселе, сонау 2005-2008 жылдары ресейлік және қытайлық темір жолдар арасында тіпті контейнерлерді қайтару туралы келісім де болмаған еді. Сәйкесінше, трансконтиненталды жүк тасымалы деген құбылыстың өзі атымен болған жоқ. Ал қазір жағдай басқаша. Ресей, Қазақстан және Беларусь темір жолдары құрылтайшылық ететін біріккен көлік логистикалық компания аясында тасымал көлемі былтырдың өзінде 16%-ға өсті. Негізінен бұл саланың даму қарқыны өте жоғары. Егер Суэц каналы арқылы Азиядан Еуропаға тасымалданатын барлық жүк тасымалы көлемін бағамдасақ, онда сарапшылардың бағалауынша 600 млрд долларды құрайды екен. Сондықтан біз кезінде теміржол көлігіндегі көлемнің кем дегенде 1%-ын алсақ, соның өзі ауқымды тасымал көлемі болар еді деп армандаған едік. Қазір осындай тасымал түріне қол жеткіздік және оны тиімді атқарудамыз. Әр тарапқа жүк жеткізетін 15 желіміз жұмыс істейді. Жалпы жүк тасымалының өзге салаларындағы үрдістермен салыстырғанда, темір жол транзиті – мейлінше қарқынды және оң дамып келе жатқан бизнес. Тұтастай алғанда, экономикалық өсу орталығының Қытай мен Оңтүстік-Шығыс Азияға біртіндеп жылжуы жүк тасымалы мәселесінің өзектілігін одан сайын арттыра түседі. Себебі тек теңіз бағдарының ғана болуы бұл тасымал қатысушыларын Египетке, Суэц каналының өткізу мүмкіндігіне және жалпы геосаяси оқиғаларға тәуелді етеді. Сондықтан біз теміржол бағытын дер кезінде аштық десек болады. Әу баста біз жүкті 14 күнде жеткізетінбіз. Қазіргі таңда мамандардың бағалауынша, жөнелту жылдамдығы тәулігіне 1150 шақырымнан асады және оны бұдан да арттыруға болады. Яғни біз ұсынған бағыт бәсекеге қабілетті. Бірақ темір жол көлігі мен құрлық көлігі тасымалдарының көлемі жалпы тасымал көлемінің небәрі 0,60%-ын ғана құрайды.
– Сіздің Ресей аумағындағы көлік артериясы құрылысы саналатын Трансеуразиялық даму белдеуі жобаңыз қытайлық «Бір жол, бір белдеу» бастамасымен қаншалықты сәйкес келеді?
– Бір жағынан Еуразиялық экономикалық одақ пен «Бір жол, бір белдеу» бастамасын түйістіру туралы келісімге қол қою бұл сауалға жауап іспетті. Екінші жағынан, біз кезінде Ресей Үкіметіне, Ғылым академиясына ұсынған, нақты бір бөлігін біздің қазақстандық әріптестермен бірлесе келіскен Трансеуразиялық даму белдеуіне келсек, онда ол қытайлық бастаманың дамуына және инфрақұрылымды дамытуға жақсы демеу болары сөзсіз. Бұл жерде мен тек теміржол инфрақұрылымын ғана айтып отырғаным жоқ. Жалпы еуразиялық кеңістіктегі инфрақұрылымның дамуын меңзеп отырмын. Бұл барлық қатысушы елдерге тиімді. Бірінші кезекте осы белдеу арқылы теміржол бағыты, автокөлік бағыты дамиды. Автокөлік бағытында, шынын айтсам, мені ойға қалдыратын біраз мәселе бар. Әрине, автокөлік инфрақұрылымын дамыту қажет. Ол даусыз. Бірақ бүгінде бүкіл әлем климаттың күрт өзгеруіне, жердегі температураның жоғарылауына қарсы қандай шара қолданамыз деп бас қатырып отырғанын ұмытпағанымыз жөн. Климаттың өзгеруі «жылыжай эффектісімен» тығыз байланысты. Бұл ретте, темір жол көлігі, әсіресе электрмен жабдықталған теміржол көліктері экологиялық көлік түрлеріне жататынын баса айта кету керек. Осыған орай, автомобиль көлігіндегі тасымал көлемінің тұрақты өсімі, мен кезінде Ресей темір жолдарының басшысы болғандығым үшін емес, объективті шындыққа салсақ, бұл мәселе экологиялық маңыздылық тұрғысынан назар салуды қажет етеді және бірінші кезекте темір жол инфрақұрылымын дамыту керектігін айқындай түседі.
– Шынында, eco-friendly өте үлкен маңызға ие. Себебі қазір күллі әлем климаттық дағдарысқа алаңдаулы.
– Әрине темір жол көлігінде көмірқышқыл газының бөлінуі әуе транспортына қарағанда едәуір аз, ал автомобиль көлігінен бірнеше есе төмен. Кез келген бизнес үшін табыс түпкі әрі негізгі мақсат. Бірақ қоғам, жалпы адамзат мүддесі тұрғысынан біз бүгін қоршаған ортаның ахуалына бейжай қарай алмаймыз.
– Сіз Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың сыртқы саясаттағы бастамаларын қалай бағалайсыз?
– Мен бұл туралы тек қана өзім бақылап, зерттеп жүрген бағыттар бойынша көзқарасымды білдіре аламын. Баса айтқым келетіні, әу бастан еуразиялық интеграциялық үдеріс туралы идея Нұрсұлтан Әбішұлына тиесілі. Ол өркениетаралық диалог, өркениетаралық ынтымақтастық идеясына зор қолдау көрсетті. Ол – мықты саясаткер. Ғаламдық деңгейдегі ойшыл. Соның арқасында Қазақстан халықаралық қатынастар мен посткеңестік кеңістікте осы бағыттарды басшылыққа алған ел ретінде танылуда.
– Еуразия кеңістігінде пайда болған интеграциялық үдерістерге және атап айтсам, бірыңғай еуразиялық қауымдастықты қалыптастыру жөніндегі жобаларға Еуропаның қатысуы мүмкін бе?
– Бірыңғай еуразиялық қауымдастық туралы айту қиын. Неге десеңіз, біз қауымдастықтың құрамына кім және не кіреді деген сауалды алдымен нақты анықтап алуымыз қажет. Ал ынтымақтастық, бірлесе жұмыс істеу деген терминдер маған таныс. Есімізге түсірейікші, Лиссабоннан Оралға дейінгі, кейін Лиссабоннан Владивостокқа созылған Үлкен Еуропа идеясы генерал Шарль де Голльға тиесілі. Бұл Ресейдің немесе Қазақстан тарапынан туған саясат емес. Еуропа мен Азия арасындағы қарым-қатынастың даму болашағы мен басымдықтары туралы өз заманының үздік ойшылдары, сақа саясаткерлер, еуропалықтар жақсы білді. Біз ортақ еуразиялық құрлықтың аясында біріккенбіз. Географиялық тұрғыдан шартты түрде бөлінгенімен, біз бәрібір ортақ бір кеңістіктеміз. Еуропалық саясаттың қазіргі заманғы тенденциялары мұндай дамуға ұмтылыстың барын байқатады. Алайда қазіргі заманғы жаһанданған әлемде туындаған Батыс пен Шығыс, АҚШ пен Ресей, АҚШ пен Қытай арасындағы қайшылықтарға байланысты кейбір геосаяси коннотация салдарынан бас тартуда.
– Қазіргі уақытта Еуропада АҚШ-тан тәуелсіз жаңа саяси бағыттың пайда болғаны айқын сезілуде. Бұл ретте Еуропа мен Ресейдің жақындасуы немесе олардың арасында стратегиялық одақтың қалыптасуы қаншалықты мүмкін?
– Бұл – екіжақты мәселе. Неге десеңіз, еуропалық саясатта, әсіресе Францияда өзгеріс нышаны байқалады. Екінші жағынан, келіспейтінім, Меркель «біз қорғаныс күштерін Ресей мен АҚШ-тан өз мүддеміз бен саясатымызды қорғау үшін құруымыз керек» деген болатын. Меніңше, бұл қазір Еуропада және оған кіретін елдерде жүзеге асырылып жатқан шынайы саясат емес, жай ғана саяси сипаттағы формула. Дегенмен, менің ойымша, қазір Еуропада жүзеге асырылған немесе жүзеге асырылып жатқан біріккен интеграциялық жобалардан бөлек, әлемнің барлық елдерімен жекелеген ынтымақтастықты дамыту қажеттігі және жалпы ынтымақтастықты дамыту керектігі туралы түсінік оянып келеді. Ал егер екіжақты қатынастар мен нақты елдердің мүддесі тұрғысынан келсек, бүгінде Ресей тарапына немесе Қытайға қатысты байқалатын аңдап аяқ басушылық еуропалық саясаттың жемісі дей алмас едім және бұл бағыттың өзгеруін бақылауымыз әбден ықтимал.
– Ресей болашақта өзін маңызды интеграциялық тартылыс орталығының бірі ретіндегі позициясын сақтап қала ала ма және посткеңестік кеңістіктен басқа мемлекеттерді тартудағы әлеуеті қандай?
– Бұл оңай мәселе емес. Тарихқа көз салсақ, Ресей кезінде посткеңестік кеңістікте ондай рөл атқарғанын білеміз. Тіпті тек посткеңестік кеңістікте ғана емес, еуропалық кеңістікке қанат жайды. Мысалы, Гаагадағы халықаралық сотты құруға кімнің мұрындық болғанын естен шығармайық. Бірақ осы тарихи дәстүрді сақтау немесе дамыту үшін жағдай жасау керек. Осы орайда, Қазақстанда қол қойылған Еуразиялық экономикалық одақты құру идеясы үлкен мәнге ие. Мен ол шараға қатыстым. Біріншіден, ол Ресейді посткеңестік кеңістіктегі елдермен, ең алдымен Қазақстанмен байланыстыратын қатынастардың жаңа интеграциялық мазмұнын байыту деп білемін. Екіншіден, ол күш-қуатты, ортақ инвестицияны, бірлескен жобаларды талап етеді. Бұл тұрғыда оң нәтижелер бар. Десек те, біз баршамыз интеграциялық келісімдер мен жобалардың деңгейімен қанағаттанамыз дей алмаймыз. Менің ойымша, бұл сұрақ оң жауапқа ие болатыны сөзсіз. Оның үстіне, жылдар бойы қалыптасқан ортақ мәдени дәстүріміз, ортақ қарым-қатынасымыз бар. Бұл жерде бүкіл ортақ тарихымызды капиталға айналдырудан бас тартуымыз ақымақтық болар еді.
– «Астана клубының» отырысына қатысушы ретінде аталған халықаралық пікірталас алаңының рөлін қалай бағалайсыз?
– Оның рөлі өте маңызды десем, асыра айтпаған болар едім. Мен бұл алаңмен бірлесе жұмыс істедім. Клуб ұйымдастырған кездесулерде жүздескен сарапшылар, шын мәнісінде өз ісінің білгірлері, жоғары деңгейдегі саясаткерлер мен ғалымдар, зерттеушілер. Ең бастысы, форумның күн тәртібіне қойылған мәселелер маған өте жақын. «Өркениеттер диалогы» институты мен Мәскеу мемлекеттік университетіндегі қызметім тұрғысынан тіпті етене таныспын десем болады. Менің ойымша, біз өркениетаралық қатынас, өркениетаралық интеграциялық үдерістер биігінен қарағанда халықаралық қатынастар, геосаяси мәселелерді зерттеуде қайта өрлеуді бастан кешірудеміз. Ал бұл үдерістердің көш басында «Астана клубы» алаңы тұрғаны сөзсіз.
Әңгімелескендер
Жолдыбай БАЗАР,
«Egemen Qazaqstan»,
Зарина СЕЙФУЛЛИНА,
Әлемдік экономика және саясат институтының қызметкері
