Қазақстан бұл бағытта Қырғызстан және Өзбекстаннан әкелінген ұлттық кәдесыйлар нарығына жол берді. Ұлт мұрасын көшпенділер өркениетінің жетістігі әрі табыс көзі ретінде нарыққа шығара алмай отырудың себептерін атап өткен «Қазақстан қолөнершілер одағы» қоғамдық бірлестігінің төрайымы Айжан Бекқұлова саланы дамыту үшін өңірлердегі шеберлерді түгендеу қажеттігін айтады. Бүгінде әртүрлі салада еңбек етіп жүрген қолөнершілердің нақты статистикасын жүргізу қиын. Дегенмен осы отыз жылға жуық мерзімде одақ тарапынан республика бойынша екі мыңға жуық қолөнерші анықталған.
Отандық нарықта «қырғыздікі», «өзбектікі» деп аталып кеткен ұлттық бұйымдарда пайдаланатын ою-өрнектер қазақ халқына тән болғанымен, ұлттық өрнектерді жасау, бұйымға қондыру технологиясында оғаштықтың көптігін атап өткен Айжан Бекқұлова оның себебін Қазақстанның Орталық Азия елдері үшін 90-жылдары экономикалық тұрғыдан тұрақты аймақ ретінде сату нарығына айналғанымен байланыстырады. Айжан Әбдіманапқызының айтуынша, қырғыз-қазақ ою-өрнектерінде ұқсастық бар. Дегенмен Ә.Марғұланның және басқа да этнографиялық дереккөздер қырғыз шеберлері үшін дайын энциклопедия ретінде қызмет етті. Тіптен ұлы дала петроглифтері де қырғыз бұйымдарында қолданылып жүр. Осы жылдар ішінде қазақтың ою-өрнектерін қырғыз ағайындар меншіктеп алды. Ал оның себебін әріден іздеген А.Бекқұлова 1994 жылы қазақстандық қолөнершілер көрмесіне қатысқан «Aid to Atrisans» америкалық компаниясы елдегі ахуалды негізге ала отырып, Қырғызстанды оқу-өндірістік, Өзбекстанды өндірістік орталық, ал Қазақстанды сату нарығы ретінде белгілегенін айтады. «Бұл Қазақстанның беделін арттырғанымен, қолөнер саласының дамуына кері ықпалын тигізді. Мұнымен қоса ел Үкіметінің 1995 жылы еліміздің шетел компанияларының қатысуынсыз дамитынына байланысты шешімі «Hivos» тәрізді мәдениет саласын қолдайтын компаниялардың елден кетуіне әкеліп соқтырды. Бұл кезеңде бірді-екілі демеуші болмаса, мемлекет қолөнершілерге қолдау көрсетуге дайын емес-ті. Ал шетелдік компаниялар Қырғызстан мен Өзбекстанға қомақты қаржы құя бастады. «Eurasia» қоры мен «Chevron» компаниясы Орталық Азия қауымдастығына аударғандықтан, бұл қаражатқа отандық шеберлердің қолы жетпеді», деді ол.
Оның айтуынша, қауымдастықтың штаб пәтері Қырғызстанда тұрақтап, құрамында екі қазақ, екі тәжік, бір түркімен, жиырма қырғызы бар ұйым халықаралық мәртебеге ие болып, тренингтердің қызығын қырғыздар көрді. Сондай-ақ Германияның «Ebert» қоры қырғыз қолөнершілеріне үш жылға жеңілдіктер ұсынды.
Кейіннен нарықтағы ахуалға назар аударған «Eurasia» қоры мен «Chevron» компаниясы қаржысын қазақстандық қолөнершілерге аудара бастады. Алайда шеберлердің әр аумақта орналасуы азғантай қаржыны тиімді пайдалануға мүмкіндік бермеді. Нәтижесінде, қырғыз ағайындар Қазақстан нарығына дендеп ене бастады. Қол қусырып отыруға болмайтынын түсінген «Қазақстан қолөнершілер одағы» шеберлердің басын біріктіру мақсатында жәрмеңкелер өткізіп, оқыту жұмыстарын жолға қойды. Ұлттық сараптама кеңесі құрылып, «Heritage» қорының қолдауымен еліміздің барлық аймақтарына дайындықтан өткен сарапшылар жіберіліп, 900-ден астам шеберлер базасы жасалды.
Есепке алу жұмыстарының зор қиындықпен іске асқанын айтқан Айжан Бекқұлова «қолөнерші» мамандығын заңмен бекітіп, мемлекет көңіл бөлмейінше, сала дамымайды дегенді алға тартады. Бұл бағытта Өзбекстан тәжірибесінің маңызы зор. Ала шапанды шеберлер заңмен қорғалып қана қоймай, шетелдердегі жәрмеңкелерге қатысуға, салық жүйесінде, әуежай билеттеріне, әуе тасымалында жүк салмағына айтарлықтар жеңілдіктерге ие. «Регистанды тарихи ескерткіш ретінде сақтап қалуда жергілікті шеберлердің үлесі зор. Олар ерекше туындыларын осы маңда жарқырата отырып, туризмнің көркін қыздырып отыр, бұдан шеберлерге деген мемлекеттің қолдауын көреміз. Тіптен кез келген турист қонақүй, әуежайда өзбекстандық шеберлер туралы фильмдерді тамашалай алады. Өзбек жеріне табаны тиген әрбір қонақ бұл аймақтың ұлттық тынысын бірден таниды», дейді Айжан Әбдіманапқызы.
Көне кәсіп иелеріне қолдау керек
Бүгінде бұл кәсіпке жастарды тарту қиын әрі атакәсіпті меңгерген шеберлер азайып барады, деп алаңдайды Айжан Бекқұлова. Маманның айтуынша, 2007 жылы өткен қолөнершілер съезіне жүзден астам шебер жиналған. Мұның өзі үлкен жетістік болды. Дәл осы кезеңде оралмандармен байланысты нығайту жұмыстары қолға алынғанмен, нарыққа шығуды ғана көздеген бірқатар ағайындармен әрі қарайғы жұмыстар нәтижесіз аяқталған. Қолөнершілерді қолдау жұмыстары аясында «Нariteych» қоры өткізген зергерлік, ағаш өңдеу, кілем тоқу, кесте тігуге қатысты тренингтер, артмаркетинг сағаттарына алғашында шеберлер күмәнмен қарап, таңданыс білдіргені шындық. Атакәсіпке жанашырлықтың нәтижесінде мұндай қиындықтар артта қалды, дейді
А.Әбдіманапқызы.
Нәтижесінде, 2007 жылдан бергі аралықта 150-ге жуық тренингтің он сегізі Маңғыстау өңірінде, Құрықта өткен. Бүгінде сегіз облыс орталығында өкілдігін ашқан одақ жұмысына жергілікті органдар тарапынан жағымды бетбұрыс бар. «Саланы коммерциялық бағытта дамыта алмағанымызбен, өшкенімізді жандырып, шеберлердің нарық әлеміне деген көзқарасын оята алдық» деп атап өткен Айжан Әбдіманапқызы, Зейнелхан Мұхамеджанов, Серікқали Көкенов, Жолаушы Тұрдығұлов сынды өз ісінің шеберлері шәкірттерін дайындап, ұлттық қолөнер саласының дамуына барынша үлес қосып келе жатқанын жеткізді.
«Шебер» танытқан шеберлер көп
Одақ бүгінде еліміздің түкпір-түкпірiнен көне кәсіп иелерін тауып, «Шебер» байқауына қатысуға ықпал етіп келеді. Нәтижесінде, ауылдан аты ұзап көрмеген 130-дан астам шебер дүние жүзінің бірқатар елдеріндегі көрмелерге қатысып, мәдениетімен танысып қайтты. Айжан Әбдіманапқызы «Шебер» байқауына ұсынған әрбір бұйымның ерекшелігі туралы айтып өтті. Мысалы, шебер Тимур Ермұхаметов (Алматы) көшпенділер пайдаланған емізікті жасау үшін екі жыл бойы архивтер мен кітапханадан мәліметтер іздесе, таза сүйектен күміспен аптап шүмек жасаған Болат Бейісбековтің қолтаңбасы да ерекше таңданыс туғызады. Бұл көшпенділердің тазалыққа қатты мән бергенінің жарқын көрінісі, дейді А.Бекқұлова. Ал түркістандық шебер Гаухарбек Күнғожаев ағаштан әдемі әуен шығаратын сырнай жасаса, маңғыстаулық шебер Әуес Сағынаева тіккен шекпен ұмыт бола бастаған ұлттық киім ретінде құнды. Ал бүгінде жасы 63-ке келіп қалған маңғыстаулық шебер Күміс Қосбайдан үйренеріміз көп. Білгенін жастарға үйретуге даяр шеберге киіз басу өндірісін үйрету үшін арнайы құрал-жабдықтың жоқтығы қолбайлау болып отыр.
Бүгінде қазақ халқының қолданбалы қолөнерін дамыту технологиясы кенже қалып барады. Мал сойып, оның жүні мен терісін өндіріске жарамды күйде сылып алу, илеу, сондай-ақ жүн түту, тарау, жіп иірудің ерекшеліктері назардан тыс қалған. Бұрын әр ауылда табиғи жүннен жіп иіріп, алаша тоқып, сырмақ басқан ісмер әжелердің ісіне көпшілік тәнті болушы еді. «Көшпенділер тұрмыс жабдықтарын жасағанда экологиялық, гигиеналық талаптарына қатты мән берген. Сол көнекөз әжелер тіккен бұйымдар сапасымен ерекшеленетін. Табиғи кілем, текеметтер шаршағанды басса, теріден жасалған ыдыстарда қымыз-шұбаттың табиғи дәмін сақтайтыны ғылыммен дәлелденген. Сол кездерде тұрмыстық бұйым әрбір шаңырақта жасалатындықтан, ата- кәсіптің қадірін түсінбей, қол еңбегінің құнын төмендетіп алдық па деген ойға қалам», дейді
А.Әбдіманапқызы.
Ал сол көнекөздердің көпшілігі бүгінде арамызда жоқ. Аграрлы ел ретінде осы саланың дамуына мемлекеттің қолдауы, дәулетті адамдардың салаға бетбұрысы қажет, дейді сала жанашыры. Балабақшадан ата-баба кәсібінің философиясын меңгеруді қолға алып, мектептерде шеберханалар, кәсіп иелері үшін инкубаторлар жасау керек. Тіптен бүгінгі киіз үй өндірісі мен көшпелілер киіз үйлерінде жер мен көктей айырмашылық бар екенін айтқан одақ төрайымы киіз үйдің жабдықтарына, ағашына аса мән бере отырып, тобылғылы тоғайларды көбейтуді ұсынады.
Аймақтық ерекшеліктер жойылып барады
Кезінде қолөнер орталығы болған өңірлер ұлттық дәстүрден алшақтап кеткен. «Бір кездерде Шымкент, Қызылорда өңірі киіз басумен ерекшеленіп келсе, Маңғыстауға киіз үйлердің жабдықтарын, алаша мен басқұр жасау тән. Ақтау сырмақтарының да басылуы ерекше. Өрнектері ірі болып келгенімен, құрақ көрпе барлық өңірге тән. Бүгінде текеметтері мен сырмақтары ұмыт болып бара жатқан өңір – Атыраудың ерекшеліктеріне назар аудара отырып, қолөнершілер одағы «Chevron» және «Smithsonian Folk Center» компаниялары бірлесіп, жаңа жобаларды бастамақ ниетте. Шығыс Қазақстанға өрнек салу өнері тән болса, Алматы облысында тұскиіздер басылған. Тіптен қолданбалы өнердің ерекшелігіне қарай әр өңірдің өрнегіне, түймесіне қарап та ажыратуға болған. Бүгінде Батыс Қазақстандағы зергерлік өнерді жоғалтып алғандаймыз. Өңірде бір ғана шебер болса, оның өзі музейдің реставраторы болып еңбек етіп жүр. Бұл аймақта бүгінде алматылық зергерлер еңбек етуде. Олардың соққан бұйымдарының өрнегі, соғу әдісі бұл өлкеге тән емес», дейді А.Бекқұлова. Шебердің айтуынша, қолданбалы өнердің ерекше туындыларын Шәуілдірдегі музейден көруге болады. Онда құрағы 1 сантиметр болатын көрпелер, декоративті жастық тыстары, әйнектен жасалған шүмек сияқты ерекше туындылар бар. А.Бекқұлованың айтуынша, әлем елдерінің музейлерінде де қазақы бұйымдарға қатысты көңілге қаяу түсірер тұстар баршылық екен. Оның негізгі себептерін қазақтың қолданбалы өнері туралы шет тілдерге аударылған әдебиеттердің жоқтығымен байланыстырған А.Әбдіманапқызы Ресейдегі Кунсткамера музейінде Ұлы даланың ғажайып туындылары көп болғанымен, музей сөрелеріне қойылмағанын айтады. Оның басты себебі, бір кездерде жасалған жөндеу жұмыстары барысында атрибуцияларының жоғалып кетуімен, ал оны сипаттайтын мамандардың бірі зейнетке, енді бірінің өмірден өтіп кетуіне байланысты. Мысалы, Мәскеу музейінде тұрған былғары халатты өнертанушылар өзбектікі деп сипаттаса, Шанхай музейіндегі қазақ кілемі ұйғыр халқынікі деп жазылған. «Петерборда халықаралық мәдени форум аясында императордың фарфор зауытына жолым түсті. Экскурсия барысында 1905 жылы Ресей суретшісі салған ақ фарфордан қойылған сәукеледегі қазақ қызын көріп, таңданысымды жасырмадым», дейді Айжан Әбдіманапқызы. Сонда зауыт маманы «Бұл қазақ емес, қырғыз қызы» деп жауап берді. Патшалық кезеңде қазақтарды «қырғыз» деп атаған әрі қырғыз-қазақ қыздарының бас киімінде айтарлықтай айырмашылық бар екендігін түсіндіргеніне қарамастан, дәлелдерді зауыт мамандары қаперіне алмағанына қынжылады. «Кейіннен зауыт басшысына арнайы хат жолдадым. Бірақ Эрмитаж мамандары берген жауапқа сәйкес сәукелелі қыз қырғыз қызы болып қала берді. Өнертанушылардың халықтар мұрасын дұрыс сипаттамауы салдарынан осындай олқылықтар кездеседі. Бұл – мемлекеттік мәселе. Тіптен ЭКСПО кезінде Ресей музейлерінен әкелінген қазақ даласына тән, ерекше технологиямен дайындалған жәдігерлерді көрдік. Сондықтан елімізде қолданбалы декоративті өнер туындыларын дамытатын кез келді» деген өнер жанашыры атакәсіп арқылы шеберлердің халықаралық нарыққа шығуы уақыт күттірмейтін мәселе деген ұсынысын қайталай жеткізді.
Айжан Әбдіманапқызының бала кезінен шығармашыл ортада өскені осы әлемді толықтай тануға ықпал еткендей. Суретшілікті тек дарындылар ғана меңгереді деген көңіл түкпіріндегі терең ойы түрлі-түсті әлемді қағаз-қарындашпен емес, жібек бетіндегі жіпті өрнектер арқылы танимын деген шешімге жетелеп келді. Қателеспепті. Ендігі мақсат – ұлттық бұйымдарды дүние жүзіне әйгілеу.
АЛМАТЫ
