Балеттегі «Бетховен»
Адамзат санасына төңкеріс жасаған немістің ұлы композиторы Людвиг ван Бетховеннің 250 жылдығына орай әлемдік кеңістікте көптеген жарқын концерттік бағдарламалар жасалып, ұлы композитордың құрметіне музыкалық туындылар орындалып жатқандығы белгілі. Музыканың мерейлі оқиғасы «Астана Опера» театрынан да тыс қалмады. «Астана Опера» балет труппасының орындауында сахнаға шыққан Раймондо Ребектің «Бетховен – Мәңгілік – Махаббат» қойылымы Сырқат, Бейнет, Махаббат пен Шабытты өмірлік серік еткен ұлы жасампаздың қайғысы мен салтанаты жайында сыр шертті.
– Барша әлем Бетховеннің 250 жылдығын үлкен салтанатпен атап өтуде. Еліміздің жетекші театры да осынау айтулы оқиғадан тыс қала алмады. Себебі Бетховен – адамзаттың ең атақты композиторларының бірі. Хореограф Раймондо Ребек «Бетховен – Мәңгілік – Махаббат» балетін қоюға ұсыныс білдірді, біз қуана келістік. Туынды алғаш рет жасалуда. Ескерте кетейін, бұл көшірме емес. Балет арнайы «Астана Опера» сахнасы үшін қойылды. Жоба өте ауқымды. Қатысқан әртістердің де саны көп. Кордебалеттің өзіне 20 жұп тартылды. Көпшілік сахнада жүрсе де, олар солистерден кем еңбектенбейді. Жауапкершілігі мол. Солистермен тең жүріп күрделі дүниелерді – демеулерді, дуэттерді жасайды. Қойылымның музыкасы ғажап. Қатарды қайтадан түзу, орын ауыстырулар да өте көп. Жалпы, кәсіби маман ретінде балет көңілімнен шықты. Музыкасы да, хореографиясы да, сценографиясы да, әртістердің орындау шеберлігі де бір-бірімен сәтті үндескен қойылым болды деп сеніммен айта аламын. Сөзбен суреттеу аз, оны тек келіп көру керек» – деді «Астана Опера» балет труппасының көркемдік жетекшісі, Ресейдің халық әртісі Алтынай Асылмұратова.
Рас, балет қай талап биігінен талдасаң да өте ауқымды. Хореография ғана емес, декорация мен костюмдер салтанатын да сөзбен суреттеп жеткізу мүмкін емес. Аталған балет үшін барлығы 289 костюм тігіліпті. Оның әрқайсысы өзінің стильдік һәм безендірілу ерекшелігі мен тігіс тартымдылығы тұрғысынан алыстан көз жауын алады.
Ал балеттегі әртістер шеберлігі жайлы әсер мүлдем бөлек. Қойылымда Бетховен партиясын театрдың премьері Бақтияр Адамжан сәтті алып шықты. Әртіс ұлы композитордың ішкі жан дүниесіндегі арпалысты шынайы жеткізді. Бишінің өзі әңгімелеп бергендей, Бақтияр үшін Бетховен рөлі шығармашылық тәжірибесіндегі үлкен белес болыпты.
– Людвиг ван Бетховен өте данышпан адам болған, есту қабілеті болмаса да, ол ғасырларға мұра болып қалған мәңгі өшпес шығармалар жазды. Әлі күнге дейін олар жүрек қылын шертіп, түрлі ойлар тұңғиығына жетелейді. Мұңды музыканы тыңдай отырып, біз қайғының қаншалықты композитор жанын жегідей жегенін, тағдырдың оны аямағанын түсінеміз. Өмір бақи айналасындағылар оны түсінбей өтті. Қиын тағдырлы композитор мінезін сахнада көрсету өте күрделі. Бетховеннің жүріп өткен жолынан өту әркімнің қолынан келе бермейді, кез келген адам бұған төзіп, өмір бойы мұндай жүкті арқалап өте алмайды. Оның рөліне ену үшін композитордың музыкасын көбірек тыңдап, оны түсінуге барынша тырыстым. Оңай болды деп айта алмаймын, – деп сыр ашты әртіс.
Балеттің музыкалық партитурасы да күрделі. Қойылымға Бетховен шығармашылығынан бөлек, Й.Гайдн, В.Моцарттың үздік туындылары мен заманауи неміс композиторы Дирк Хаубрихтың әуендері енгізіліпті. Соның нәтижесінде балет сан бояулы, мінезге бай қойылым ретінде көңілде жатталды.
Музыкадағы «Моцарт»
Бетховеннің бай музыкалық мұрасынан басталған рухани демалысты әрі қарай Жастар театры сахнасында режиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Нұрқанат Жақыпбай қолтаңбасымен қойылған «Моцарт» мюзиклі тамаша жалғады. Франциялық қос композитор – Жан-Пьер Пило мен Оливье Шультездің әйгілі әуендері негізінде өмірге келген мюзиклге режиссер өзгеше жан бітірген. Нұрқанат Жақыпбайдың әр бояу мен детальдан өмір үнін, тірлік философиясын іздегенін сахналық сараптауынан жазбай танисыз. Қойылымдағы негізгі түс – ақ пен қара. Осы арқылы суреткер көп ой айтқысы келеді. Ақ пен қара – бірде рояльдің пернелерін елестетсе, енді бірде нотаның өзіндей әсер береді. Сол секілді ақ пен қара – қиындығы мен қызығы қатар өрілген жалған дүниенің негізгі философиясына да меңзейді. Моцарт пен Сальери арасындағы негізгі қайшылық пен шиеленістің түйткілі де осы – мына жалғанның бар мәні ақ пен қара заңдылығының аясынын өрбитіндігін дәлелдей түсетіндей.
Ақ пен қара философиясы арқылы режиссер өмірге де, өнерге де тән адамзаттық проблемаларды, бас ию мен көреалмаушылық қатар өрілген дәрменсіздікті, талант пен тоғышарлық бәсекеге түскен шарасыздықты, адалдық пен опасыздық қанат жайған әділеті аздау қоғамның (дұрысы адамның) қатыгездігі мен аярлығын әшкере қылады. Моцарт пен Сальеридің өнердегі бітіспес текетіресі арқылы шын таланттың сын мен шырғалаңға толы бұралаң жолынан сыр қозғайды. Өмір бар жерде күрестің, өнер бар жерде қызғаныштың қатар жүретін аумалы-төкпелі заңдылығынан ой тарқатады.
Нұрқанат Жақыпбай сахнадағы өзіне ғана тән суреткерлік сыршылдығынан бұл жолы да алыс кетпепті. Сахнадағы ноталардың ойнатылуы, аяқ пен қол саусақтарының қимылынан, әр үн мен дыбыстан, әр әрекет пен қозғалыстан эстетика іздегіш сұңғыла сезімталдығы «Моцарттың» көркемдік деңгейін жаңа белеске көтергені анық.
Актерлердің музыканы игерудегі кәсібилігі де көрерменін бейжай қалдырмайды. Алоиза Вейбер бейнесіндегі Назерке Серікболованың, Вольфганг Моцартты кескіндеуші Мейірғат Амангелдиннің, Сальериді сомдап жүрген Нұрбек Әділбектің, Констанция Вейбер рөліндегі Шехназ Қызыханованың орындаушылық шеберліктері мен актерлік ізденістері бір арнада шебер тоғысып, жүрек күйсандығының көңіл пернелерін дөп басады. Назеркенің бойындағы нәзіктік, Мейірғаттың болмысындағы шығармашылық адамдарына тән ебедейсіздік пен тазалық, Нұрбектің кейіптеуіндегі Сальери табиғатына тән қызғаныш пен өшпенділік сынды адам мінезіндегі сан түрлі сезімдер өз деңгейінде ақталымды суреттелді. Розенберг рөліндегі Шыңғыс Жақыпбай мен Леопольд Моцарт бейнесіндегі Асланбек Жанұзақовтың, Наннерль – Қаламқас Мелисованың, Фридолин Вейберді орындаушы Нұрбек Әлібек сынды актерлердің талпыныстарын да атап өтуге тұрарлық жұмыс деп есептейміз.
Театр – синтетикалық өнер десек, сол сантараптықтың бар түрін режиссер сахнада сәтті пайдаланады. Қойылымды тамашалап отырып, классикалық музыканың саф құнарына бас қойып, актерлердің жекелей де, хормен де жеткізген сезім суреттері мен үн иірімдерінен шын мәнінде жаныңыз ләззат алып, ішіңізге, жүрек түкпіріне сақтап келген бар мұң мен сырыңызға музыка, тек қана музыка дәру болады. Драмалық актерлердің музыканы дәл осылай жоғары кәсіби деңгейде игеріп, титтей де шашау шығармай, бір деммен, бір нотада орындауы – сахнагерлер еңбегіне еріксіз бас игізеді.
Спектакльдегі декорация әдеттегі біз көріп жүрген қабырғаға салынған сурет немесе ілінген бұйым емес, сахнадағы оқиғаның барлығы актерлердің әрекетімен тікелей астасып жатады. Ол – Париж төріндегі даңқ шыңы, ол – Моцарт пен Сальери арасындағы қақтығыс, ол – кейіпкер жүрегінен орын алған өмірге деген іңкәрлік пен жек көру, тамсану мен қызғану, табыну мен жеріну, ұнату мен ұмыту, сағыну мен жеріну – барлығы-барлығы сахнада өнер көрсетіп жүрген 30-ға тарта актердің бір деммен шыққан жүрек лүпілімен бірге өмір сүреді, бірге қозғалады. Кейде, тіпті сөз жеткізе алмас сезім күйлерін музыка мен пластиканың мүмкіндігі арқылы әдеттегіден де әсерлі жеткізеді. Режиссер актерлік орындаудан бөлек, костюм мен сценографиялық шешімді де би мен музыка, қимыл мен қисын арқылы тұтасымен жанды әрекетке құрады. Ән айта жүріп, би билеу, би билей жүріп, тіл қату, кейіпкер кейпіне ену, актерлік сараптау және соның барлығын ішкі ентігің мен шаршауыңды білдірмей бір демде көрерменге жеткізу – актерлерден үлкен еңбекпен қатар табандылықты да талап еткені анық. Әр актер әсерлі қойылымның бөлінбес бөлшегі ретінде тұтас бір ағза болып тер төккендігінің нәтижесі болса керек, мюзикл, жалпылай алғанда, бөлінбейтін біртұтастыққа қол жеткізген. Әр көріністен, әр мизанценадан өлі орындауды емес, тірі тіл қатуды көресіз. Әр актердің қимылы арқылы олардың жан жүрегінің лүпілі, ішкі сезімі көрермен залына тікелей беріліп тұрады. Сахнадан тараған сол риясыз сезім залдағы отырған көрермен – Сізді де айналып өтпейді. Керісінше, көңілге берік бекіп, іштей сахнамен, актерлермен берік байланыс орнатып, өз қабылдауыңызға сай сырласуға, мұңдасуға мүмкіндік аласыз.
Біз көрген «Моцартта» өлі тыныштыққа титтей де орын жоқ. Сахнада барлығы қарбалас, қызу тіршілік қайнап жатады. Әсерлі әуенмен сәтті қабысқан пластикалық қимыл, колоритті би, драмаға толы шиеленіс, сезімге толы көңіл күй – барлығы-барлығы еш жасандылықсыз өмірдің өзіндей көңіліңізге қона кетеді, санаулы сағат ішінде өміріңізге айналып шыға келеді. Қойылым сонысымен де қабылдауыңызға жақын, сезінуіңізге сергек. Бастысы, спектакльде зиялылық бар, Моцарт музыкасының табиғатына сай тектілік пен ақсүйектік лебі еседі. Тек кеудеңіздегі сырсандығыңызды ашық қалдырыңыз! «Моцарт» сөйлейді... Музыка жырлайды...ъ
