Замана шежіресі

Бастан-аяқ оқып шыққаннан кейін үлкен әсерге бөлендім. Бұл – ғажап кітап. Қазақ әдебиетінің соңғы жылдардағы дүниеге келген елеулі шығармаларының қатарына жатқызуға бо­латын сүйекті туынды. Кітап жазыла бастасымен төрт-бес жыл ішінде оның барлық тараулары «Egemen Qazaqstan» газеті мен республикалық өзге газет-журналдарда түгел дерлік жарық көргені және олар жұртшылықтың қызығушылығын туғызып, ыстық ықыласына бөленгені есімізде. Жазылу мәнері де сәтті, ұтымды. Ұлы Отан соғысының алғашқы жылында-ақ орыстың үлкен жазушысы Александр Бектің өзінің де, халқымыздың қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлының да есімін әлемге әйгілеп, атақтарын шығарған «Волоколамск тас жолы» романының, сондай-ақ соғыстан кейінгі жылдарда тағы да сол Баукең туралы «Аңыз бен ақиқат» атты роман жазған Әзіл­хан Нұршайықов ағамыздың пай­даланған үлгісімен кейіп­керімен сұхбаттаса отырып, өзі жайлы өзіне айтқызып, өткен ғасырдағы, тәуелсіздік қарсаңындағы, одан кейінгі жылдардағы еліміздің басынан кешірген өмірін, хал-ахуалын, алуан-алуан оқиғаларды шыншылдықпен көз алдыңа елестететіндей етіп баяндаған іл­кімді, тартымды туынды.

Романның кейіпкері кім? Ол – барлық саналы ғұмырын ұлт мүддесін ұлықтауға, ұлтымыздың жоғын жоқтауға, халқымыздың шынайы тарихын қалпына кел­ті­руге, тәуелсіздігімізді алар тұс­­та, алғаннан кейін «Елбасы – бі­реу, қалғанымыз – тіреу» деп Шерхан Мұртаза ағамыз айт­қан­дай, Елба­сының жанынан табылып, сенімді серіктерінің бірі болған, сол кезде де, одан кейінгі жылдарда да Қазақстан өз тәуелсіздігінің іргетасын бе­кітіп, әлемге әйгілі, беделді мем­­лекеттердің бірі болуына, өзі­­нің ұлттық келбетін, тілін, ділін, бабалардан қалған үлгі-өнеге, дәстүрлерді келер ұр­пақ­тарға жеткізіп, аманаттауға бо­йындағы бар қасиетін, қажыр-қайратын аянбай жұмсаумен келе жатқан Мырзатай Жолдасбеков ағамыз бүгінгі қалың қазақтың қадірлісі, абыз тұлға, ел ағасы.

Романның авторы Б.Бодаубай еке­нін жоғарыда айттым. 1959­ жылы бота тірсек бозбала кезін­де, он тоғыз жасында, уни­вер­ситеттің бірінші курсын­да­ оқып жүріп сол кездегі қа­лың жұрт қызығып оқитын «Лениншіл жас» газетінде көр­кем шығармаларда және баспа бетінде қазақ тілінің тазалығы сақ­талуға тиіс деген ізгі ниетпен «Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы» деген мақаласын жа­риялап, ұлт жанашырларын қуантқанымен, сол кездегі «ұлы орысшыл» көзқарасқа көлеңке түсіреді деген айыппен айқай-шу, дүрбелең туғызып, КПСС Орталық Комитетінің органы «Коммунист» журналының бетіне дейін сынға ұшыраған, бірақ Сталин өлгеннен кейінгі жылымық кез болғандықтан оқудан шығарылмай, түрмеге қамалмай аман қалған Болат Бодаубай (ол кезде Бодаубаев, әрине – автор).

Екінші курста оқып жүріп «Лениншіл жас» газетінде құрылған штаттан тыс бөлімді басқарып, елеулі-елеулі мате­риал­дар жариялануына ұйтқы болды. Университет бітірмей тұрып қызметке алынды. Жасы отызға жетпей-ақ «Лениншіл жас» газеті редакторының орын­­басары болып, төрт жыл істеді. Одан кейінгі қыз­мет сапары «Социалистік Қазақ­стан» газетінде, Қазақстан Ком­партиясы Орталық Коми­тетінде жалғасты. Республикалық «Жа­лын» баспасын, «Қазақкітап» кі­тап тарату мекемесін, елара­лық «Заман – Қазақстан» газе­тін, Қазақстан Парламенті Сенаты Аппаратының Редакциялық – бас­па бөлімін басқарды.

Осы жылдардың бәрінде қыз­мет атқара жүріп, көркем шы­ғар­малар жазумен айналысты. Әң­гіме, эссе, повестерден, роман­нан тұратын, көпшілік жылы қа­былдаған оншақты кітабы жарық көрді. Зейнеткерлікке шыққан соң да қарап жатпай, жұртшылыққа екі бірдей татымды роман ұсынды. Оның «Тұлға» атты, халқымыздың музыка, өнер, мәдениет саласындағы көрнекті қайраткері, Еңбек Ері Еркеғали Рахмадиев туралы романына шыққан бойда халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының берілуі де әділетті, заңды еді. Енді міне, еліміздің абыз тұлғасы Мырзатай Жолдасбеков туралы жазылған екі томнан тұратын жаңа романы жарыққа шығып, көпшіліктің көзайымына айналып отыр.

Ең алдымен айтылуы тиіс нәрсе – кітаптың жеңіл, жылдам оқылатыны. Жалықтырмайды. Көр­кемдік сапасы жоғары. Оқу­шының қызығушылығы кемі­мейді, қайта өне бойы артып оты­рады. Романның мазмұнын бір-ақ сөйлеммен тұжырымдап, жинақтап айтуға болады. Автор елі­міздің, қазақ халқының жиыр­­­масыншы ғасырдың екін­­ші­ жартысы мен жиырма­ бі­рінші ғасырдың алғашқы жыл­­­дарындағы бастан кешкен ең маңызды, шиеленісті оқи­ға­ларының, тағдыршешті сәт­терінің шынайы көріністерін мөл­діретіп көз алдыңа жайып сала­ды. Осы тұрғыдан алып қара­ғанда романды көркем бей­неленген замана шежіресі, тәуелсіздігіміздің тұнып тұрған тарихы деуімізге де болады. Сыр-сұхбатқа құрылған роман «Ерте тартып ат жалын ел деп өстім, елім барда бақыттан кенде емеспін, керегесін кең жайып көңілімнің, кешкен күн­ді қазағым мен де кештім» дей­тін кітап кейіпкері Мырзатай ағамыздың тұрмыс тауқыметін еңсере, қиындықтарды көре, кедергілерді жеңе жүріп, елімен бірге есеюінің тартымды, көркем, тұшымды баяны.

Романды оқып отырғанда әр жылдардағы кейіпкер бейнесі көз алдымызға айқын елестейді. Үйленген соң ҚазГУ-де сабақ беріп жүріп, аспиранттар тұратын жатақхананың кіп-кішкентай бөлмесінде отбасымен қысылып-қымтырылып тұрып жатқан Мырзатай. Дүние-мүлік дегеннен бір төсек, бір шифонер ғана бар. Кіреберіске, есікті ашып қалғанда үйдің іші көрінбесін деп, көлденеңінен шифонерді қойып қойған. Түнде, төсекте – енесі, қасында үлкен қызы Ғайни жатады. Еденде кіші қыздары Әлияны ортаға алып Мырзатай мен жеңгеміз Мәрия жатады. Енесімен еріп келген Асқар атты жеткіншек төсектің астына жатады. Басқаша жатуға жағдайлары келмейді, сыймайды. Сол жыл­дардағы қазақ интеллигенциясы өкілдерінің барлығының басынан өткен ортақ жағдай...

Біздің қазақ әруақтың желеп-жебейтініне қапысыз сенген халық. Қазақ әдебиеті тарихының Білге қаған, Тоныкөк заманынан басталатынын ғылыми тұрғыдан бұлтартпастай етіп дәлелдеген Мырзекеңнің халқына қызмет ету жолында белестен-белес­ке көтерілуіне бабалар рухы көмек­тесумен келеді деген ойдамыз. Өйткені ол кісі диссертациясын сәтті қорғап, қазақ әдебиеті тарихында жаңалық ашқаннан кейін көп ұзамай қызмет бабында тасы өрге домалай берді. Және бір сүйсінерлігі, ол кісі қайда жүрсе де ұлтымыздың тарихын, ән-жырын, биін, салт-дәстүрін насихаттауға еңбек етті.

Мәселен, Талдықорған пед­институтын басқарған жылдары оқыту сапасын арттырып, студенттерге білім беріп қана қоймай, эстетикалық тәрбие­ні, ұлтымыздың тарихына, ән-жырына, биіне, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілік сезімдерін бойларына сіңіру үшін сол кез­де-ақ елімізге кеңінен танымал болған «Жетісу» ансамблін ұйымдастырды, сөйтіп аз ғана жылдар ішінде институтты елі­міз­дегі алдыңғы қатарлы оқу орын­дарының біріне айналдырып, Кеңес Одағы бойынша ауыс­палы Қызыл Туды жеңіп алды.

Тәуелсіздік оңай келген жоқ.­ 1986 жылғы желтоқсан кө­­­­те­рі­лісі, одан кейінгі Қазақ­станды Колбин басқарған қа­ралы жылдардағы қабілетті сту­денттерді оқудан, кеудесінде намысы, оты бар ұлт кадрларын қызметтен қуалау, қудалау, Қазақстандағы мемлекеттік тіл­дің екеу емес, біреу болып жария­лануы, заңдастырылуы жолындағы Әбдуәли Қайдаров, Мырзатай Жолдасбеков, Өзбек­әлі Жәнібеков сияқты ана тілін, өз ұлтын шексіз сүйетін азамат­тардың жанкешті күресі, сол жылдардағы ел ішіндегі аса ауыр жағдайлардың жан ауыртар суреттері еш оқушыны енжар қалдырмасы анық.

Кітапта Мырзекеңнің тәуел­сіздік жылдарындағы Иранға елші болып барғанында, туған елге жетіп өлсек арманымыз жоқ деп жүрген мыңдаған қазақ­тар­ды елге көшіргені, Гер­ма­ния­ға әдейі­­леп барып, Бер­лин­дегі мұ­сыл­мандар зиратына қо­йылған Мұстафа Шоқайдың бейітін тауып, шелектеп құй­ған жаңбыр астында «хал­қың­ның арысы едің сен, жат ел­дің топырағын жамылмай, ата­мекеніңнің төрінде жататын адам едің ғой», деп табиғатпен қосы­ла жылап тұрғаны, Еуразия уни­верситетін қайта түлетуі, Астанадағы Президенттің мәде­ни орталығын мәдениет пен өнер­дің, руханияттың нағыз ордасына айналдыруы шешендік пен қазақтың құнарлы тіл бай­лығын қапысыз меңгерген кейіп­кердің желдей есіп, жосыла әңгімелеуімен құлпырып, оқырманның құлақ құрышын қандырып, оқиға барысына қызығушылықты арттырып, елік­тіре түседі.

Кітапта әсіресе дербес мемлекет ретінде енді-енді қалыптасып, елдік нышандарын белгілей бастаған тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында кейіпкердің өзі басы-қасында жүрген тарихи оқиғалар, тәуелсіздік алғаннан кейінгі ел басына түскен ауырт­палыққа, қиыншылықтарға қа­ра­мастан, дүние жүзі қазақ­та­рының алғашқы құрылтайын Мырзекеңнің ұйымдастыруымен ел болып, жұрт болып қанша­лықты көтеріңкі көңіл-күй мен жоғары рухта өткізгеніміз, елі­­­міздің Туын, Елтаңбасын, Ән­­­­ұранын қабылдауға бүкіл ха­лық қуанып, қалайша жұмыла ат­салысқаны (халық жазушысы Шерхан Мұртаза мен қоғам қай­раткері Серікболсын Әб­ділдин де өздерінше Ту жобасын дайын­дап, конкурсқа алып келгені со­ның бір көрінісіндей), осы сияқты жайлар, еліміздің басынан өткен шынайы оқиғалар романды оқу барысында экран­да­ғыдай көз алдыңнан қайтадан өтіп, есіл-дертіңді баурап алады...

Романда сол жылдарда Мыр­зекеңмен бірге жүріп қайрат көр­сеткен, ұлтымызға көп еңбек сіңірген, тәуелсіздігімізді баянды етуге аянбай үлес қосқан Өзбекәлі Жәнібеков, тұңғыш Премьер Ұзақбай Қараманов, адамзаттың Айтматовы атанған Шыңғыс Айт­матов, халқымыздың мақ­тан тұтар жазушысы Әбіш Ке­кіл­­баев, қазақ баспасөзінің көк­бөрісі Шерхан Мұртаза, 2002 жылы Түркітілдес халықтар ара­сындағы ең үздік әлем ақыны атан­ған Мұхтар Шаханов сияқты көп­теген тұлғалар да көрініс бе­реді.

Мақала көлемі кітап мазмұ­нын толығырақ қамтуға мүмкін­дік бермейді әрине. Сондықтан он жеті бөлімнен тұратын қос томдықпен танысқан оқырман­ның тәуелсіздік қарсаңындағы, одан кейінгі жылдардағы жұр­тымыз бастан кешкен небір тар­тысты, қызықты тарихи оқи­ғалардың куәсі болары сөзсіз.

Мырзекеңнің әдебиет пен мәдениетке, өнерге жақын жүре­тіні қанына сіңген қасиет. Ол бұл салаларға жақын жүріп қана қой­май, оларды түлетіп, жасартып, жаңғыртып жүреді. Мына туындыда кейіпкердің бұл қыры да жарқырай көрінеді. Елбасының Жарлығымен елордада ашылған Еуразия университетінің аты­на затын сай етуі, атап айт­қанда университеттің ішкі мә­де­ниетінен, адамдардың жү­ріп-тұруынан бастап, білім ор­дасының мәртебесіне сай кадр­лар жасақтау, оларды үймен қам­тамасыз ету, студенттерге арнап жатақхана салу, университетте МГУ-дің филиалын ашу тәрізді жұмыстардың қа­лай жүр­­гізілгені, мұның бәрін Ел­басының қолдап, қуаттап отыр­ғаны, тағы да қайталап айтамыз, автордың қойған сауалдарына Мырзекеңнің төгілтіп қайтарған жауабы үлгісінде көрініс беріп отырады.

Жалпы, аталған туындыда Мырзекеңнің мейлі кітап жа­зудағы болсын, мейлі ғылым-білімге, мәдениет саласына бас­шылық жасаудағы болсын, мемлекет және қоғам қайраткері ретіндегі еңбегінің ұшан-теңіз екені әдемі айшықталады. Осы орайда ол кісінің елордадағы аты бар да заты жоқ Президенттің мәдени орталығын мәдениет пен өнердің, руханияттың на­ғыз қайнаған ордасына айнал­дыра білгені, Париждегі Помпиду үйі, Вашингтондағы Кеннеди орта­лығы секілді әлемге әйгілі мәдениет ошақтарының тәжі­рибесін ой елегінен өткізе келе, Президенттің мәдениет ор­­­талығын да солардың үл­гі­сінде қалыптастыру үшін көр­ме залдарын мейлінше тартым­ды, мазмұнды, қызықты етіп жасақ­тауға күш салғаны, «Ұлттық дәстүрлер театрын» ашқаны, онда «Абаймен сырласу», «Абылай аманаты», «Бұлбұл еді, дүлдүл еді Кенекең», «Әсет пен Дәнеш», «Қазақ жырының Хан тәңірі», «Қазақтың қызыл жебесі», «Атанғаным Мырзатай – ел арқасы», «Фариза және оның сіңлілері» сияқты және басқа да тақырыптарда, сондай-ақ Ш.Уәлиханов, Ә.Тәжібаев, М.Дулатов, Ш.Айтматов,
О.Сү­­лейменов, Б.Момышұлы, Ғ.Құр­­манғалиев секілді еліміз­ге әйгілі ғылым, білім, өнер саң­­лақтарының өміріне, шығар­ма­шылығына арналып өтетін әдеби-музыкалық кештерге жұрт­шылықтың белсене қаты­сып, қызыға тамашалайтыны шынайы баяндалып, шабыттана айтылады.

Кітапта екі бөлім бар. Біреуі – «Ұлы даланың ұлы жырауы» Жамбыл туралы, екіншісі – «Екі Кенен тумайды, Алатауға ексең де» дейтін, Кенен туралы. Бұларды кітап ішіндегі кітап деуге де болар еді. Осы тарауларда Жамбыл мен Кенен аталарымыздың туа біткен табиғи тамаша таланттары мен күреске, қиындықтарға толы өмір жолдары, олардың жас кезінде сүйген қыздарына қосыла алмағаны, ол кезде әсіресе қалың мал дей­тін кедергі болып, соны өмір бойы армандап өткен жайлары, Жам­был атаның атақ-даңқының Кеңестер Одағына, бүкіл әлемге қалай жайылғаны, қазақ елін дүние жүзіне танытқаны, осының бәрі егжей-тегжейлі көркем баян­далады...

Өзіміз әңгімелеп отырған ең­бек жарыққа шыққаннан кейін оның тұсаукесер рәсімі Алматы мен Нұр-Сұлтан қалаларындағы ұлттық кітапханаларда мейлінше табысты өткенін айта кеткеніміз жөн. Оқырманмен болған бұл кездесулерде елімізге белгілі академиктер мен қаламгерлер романға қазақ әдебиетінің кезекті табысы ретінде жоғары баға берді.

Орынбек ЖОЛДЫБАЙ,

филология ғылымдарының кандидаты, Қазақстанның құрметті журналисі