Мұстафа 1891 жылдың 7 қаңтарында қазіргі Қызылорда қаласына жақын жердегі Әулие тораңғыл (Наршоқы деп те аталады) деген жерде дүниеге келген. Ол Шоқайдан туған үш баланың (Сыздық, Мұстафа, Нұртаза) ортаншысы.
Мұстафаның үлкен атасы Торғай Сыр өңірінде өте беделді адам болған. Бұл өңірді Қоқан хандығы билеген кезде Торғай датқа дәрежесіне көтерілген. Ал өз әкесі Шоқай (Шоқмұхаммед) 1916 жылы сексен жасында дүние салған.
ХІХ ғасырдың сексенінші жылдарында Торғай датқаның үшінші баласы Әліш (Әлмұхамед) патша өкіметінен мұсылманша мектеп ашуға рұқсат алады. Өкінішке қарай, Сырдарияның суы қатты тасығанда 1890 жылы мектеп құлап, оны Тақыркөл деген жерден 1896 жылы екінші рет салдыруға мәжбүр болады. Алты жасар Мұстафа өз ағасы Сыздық, немерелес ағасы Бәкірмен сол мектепте оқиды. «Әліш мектебі» деп аталған төрт кластық мектептің орны күні бүгінге дейін сақталған.
Мұстафа Петербург университетінің заң факультетін үздік бітіріп шыға салысымен жалғыз Қазақстан емес, бүкіл байтақ Түркістан өлкесін отарлық бұғаудан азат ету жолында қызмет істеді. Мұстафаның ерекшелігі де осында. Тіпті университетте оқып жүргеннің өзінде ұлт-азаттық мәселесімен шұғылданған. 1912 жылы Түрік-Балқан соғысы кезінде де өз қандастарының жағында болды.
Мұстафа 1891 жылдың 7 қаңтарында қазіргі Қызылорда қаласына жақын жердегі Әулие тораңғыл (Наршоқы деп те аталады) деген жерде дүниеге келген. Ол Шоқайдан туған үш баланың (Сыздық, Мұстафа, Нұртаза) ортаншысы.
Мұстафаның үлкен атасы Торғай Сыр өңірінде өте беделді адам болған. Бұл өңірді Қоқан хандығы билеген кезде Торғай датқа дәрежесіне көтерілген. Ал өз әкесі Шоқай (Шоқмұхаммед) 1916 жылы сексен жасында дүние салған.
ХІХ ғасырдың сексенінші жылдарында Торғай датқаның үшінші баласы Әліш (Әлмұхамед) патша өкіметінен мұсылманша мектеп ашуға рұқсат алады. Өкінішке қарай, Сырдарияның суы қатты тасығанда 1890 жылы мектеп құлап, оны Тақыркөл деген жерден 1896 жылы екінші рет салдыруға мәжбүр болады. Алты жасар Мұстафа өз ағасы Сыздық, немерелес ағасы Бәкірмен сол мектепте оқиды. «Әліш мектебі» деп аталған төрт кластық мектептің орны күні бүгінге дейін сақталған.
Мұстафа Петербург университетінің заң факультетін үздік бітіріп шыға салысымен жалғыз Қазақстан емес, бүкіл байтақ Түркістан өлкесін отарлық бұғаудан азат ету жолында қызмет істеді. Мұстафаның ерекшелігі де осында. Тіпті университетте оқып жүргеннің өзінде ұлт-азаттық мәселесімен шұғылданған. 1912 жылы Түрік-Балқан соғысы кезінде де өз қандастарының жағында болды.
Кейбір зерттеушілер Мұстафа Алашорданың алғашқы көсемі еді дегенді айтып жүр. Бұл шындыққа жанаспайды. Ол Алашордаға басшылық жасаған жоқ және оның басшыларымен бірлесіп жұмыс істеген де емес. Егер Алашорда партиясы өз жұмысын Қазақстан көлемінде жүргізсе, Мұстафа өз идеяларын олардан гөрі кеңірек – бүкіл түрік әлемінде іске асыруға ұмтылыс жасады. Соған қарамастан Петербургте оқып жүрген кезінде Сералы Лапин, Әлихан Бөкейханов (Мемлекеттік Думаның мүшесі), Махмұдхожа Векбуди, Мінәубір-қари және Ахмет Байтұрсынұлы сияқты азаттық күресінің өкілдерімен Мұстафаның тығыз байланыста болғаны белгілі.
Бір кезде Украинаның сыртқы істер министрі болған профессор А. Шульгин ол туралы былай деп жазды: «Мустафу-бия без Туркестана невозможно мыслить, настолько в каждом его слове и жесте чувствовался туркестанец... Высокая гуманность, доброта сердца, верность в дружбе, верность раз данному черты, которыми характеризовали Мустафу-бия». Бұрынғы Мемлекеттік Думаның мүшесі, Грузия сыртқы істер министрі А. Чхениелидің лебізі: «Я знал Мустафу немного, со слов нашего Карла (Н.С.Чхеидзе), выступавшего в Государственной Думе по внутренной политике. Мустафа был еще совсем молодой студент, но по всему было видно, что без него, секретаря, мусульманская фракция Государственной Думы едва ли пошла далеко».
Әрине, Мұстафаның өмірі тақтайдай тегіс болған жоқ. Ол мұқтаждықты да көп көрді. Бұл туралы оның жұбайы Мария Яковлевна өз естеліктерінде Мұстафаның қирап қалған будканы өз қолымен жөндеп «Орыс рестораны» деп жазып қойғанын, оған орыс эмигранттарының қаптап келетіндерін, соның арқасында «официант Мұстафа» қағаз, қалам сатып алуға жетерліктей ақша тапқанын, осыдан соң үлкен-үлкен мақалалар жазуға кіріскенін тілге тиек етеді.
Мұстафаның абыройы мен ықпалы тек өз жолдастары мен достары арасында ғана емес, халықаралық дәрежеде де жоғары болғанын атақты грузин ақыны Илья Чавчавадзенің шөбересі Тамара Владимировнаның (әкесі Владимир Чавчавадзе Мұстафаның айрықша досы болған) мына сөздерінен аңғаруға болады: «Менің кішкентай бала күнімде, дәлірек айтқанда, 1927 жылы, Мұстафаға байланысты бір оқиға болды. Англияның премьер-министрі Чемберлен сол жолы өздерінің бір съезіне Мұстафаны арнайы шақырды. Ұлы адамды сол сапарына шығарып салуға күллі Парижде тұратын Ресейден келген эмигранттар түгел барды. Орыстар, украиндықтар, белорустар, грузиндер мен армяндар, татарлар мен башқұрттар, түркістандықтар мен дағыстандықтар – бәрі-бәрі Мұстафаны Лондонға баратын кемеге дейін шығарып салды. Әр халық өзінің туын көтеріп, Мұстафаны ұлы сапарға аттандырды».
Міне, Сыр бойында туып, бүкіл әлемге қазақ халқының атын мәшһүр еткен асыл азамат туралы оны білетіндердің пікірлері осындай. Енді кішкене шегініс жасап, Мұстафаның қоғамдық-саяси қызметіне назар аударайық.
Мұстафаның негізгі мақсаты – Ресей территориясында тұратын барлық түрік ұрпақтарын біріктіру, «Үлкен Түркістан» одағын құру болды. Осы себепті Петербург университетін бітіре сала ол 1916 жылы Қазан қаласына келіп, «Түркістан бірлестігі» деп аталатын жасырын ұйым ашады. Бұл ұйымның алғашқы басшылығы екі татар, екі қазақ, бір башқұрттан – барлығы 5 адамнан тұрады. Олардың ішінде татар Сұлтанғалиев, қазақтан өзі (М.Шоқай) және Мұхамеджан Тынышпаев, башқұрт профессоры Ахмет Зәки Уәлиди болды. Олар ұйымды басқаруды Мұстафаға тапсырды. Жұмыс құпия жүргізілді. Омбы қаласының бір банкісінде бұлардың қаржысы сақталды. 1918 жылы Мұстафа осы қаржыны түгелдей алып кетуге барғанда, Колчактың баскесерлері «Ресей империясының қас дұшпаны» ретінде оны абақтыға жапты. Өлім жазасына да кесілді. Дегенмен, түрмедегі адамдарды пойыз вагондарына тығып, Щадринск қаласының түрмесіне апара жатқанда тұтқындар вагондарды талқандап, қашуға мүмкіншілік алды. Солармен бірге Мұстафа да құтылып кетеді.
Осыдан кейін Мұстафа Орта Азияға сапар шегеді. Осындағы отандастарымен қосылып, болашақ Түркістан одағын құру бағытында жұмыс жүргізеді.
1917 жылдың сәуір айының басында Ташкентте Түркістан мұсылмандарының І құрылтайы, қыста Орынборда І қазақ құрылтайы болды. Ташкентте құрылған мұсылман депутаттарының орталық кеңесін Мұстафа Шоқай, ал Қазақстанда Әлихан Бөкейханов басқарды. Қыркүйек айынан бастап саяси партиялар өмірге келіп жатты.
Кешікпей Қоқан (Түркістан) автономиясы жарияланып, әуелде оның басшысы болып Мұхамеджан Тынышпаев, кейін Мұстафа Шоқай сайланады. Алайда, 1918 жылдың ақпан айының басында большевиктер Қоқан қаласындағы автономиялық өкіметті озбырлықпен құлатты. Түркістан түгел большевиктердің қолына өтті. Жағдай кеңестердің пайдасына өзгере бастады. Сондықтан Түркістан проблемасын Еуропаға, әлемге түсіндіру үшін Мұстафа Шоқайды шетелге жіберу ұйғарылды. Демек, бүгінде кейбіреулердің ойлап жүргеніндей, Мұстафа шетке бас сауғалап қашқан жоқ, керісінше, арнаулы тапсырмамен Түркістан үшін күресті жалғастыру мақсатымен кетті. Батуми арқылы Түркияға өтіп, Парижге қоныс тепті. Өзі Парижде тұрғанмен, 1929 жылдан бастап Берлинде шығатын «Яш Түркістан» журналына жетекшілік етті. Журнал шағатай тілінде басылды. 1939 жылдың тамыз айына дейін журналдың 117 саны жарық көрді. Ондағы жарияланған Мұстафа Шоқай мақалаларының тақырыптары сан алуан. Барлығы, сайып келгенде, ұлттық тәуелсіздік пен түрік халықтарының бірлігіне келіп тіреледі. Оларда түрікшілдік идеясы уағыздалды. Мұстафа Шоқай бір мақаласында былай деп жазған: «Халықты ұлт деңгейіне көтеру, яғни жері, суы, қазынасы тілі мен діні бір болған халық бұқарасын бірлестіріп, олардың санасын біртұтас, саяси, әлеуметтік, ұлттық санаға жеткізу – ұлы тарихи міндеттің маңызды бір бөлігі».
Оның 1936 жылғы «Түркістан жастарына» деген үндеуі де осындай идеяларға толы: «Бүгін Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Қарақалпақстан, Түркіменстан һәм Тәжікстан деп жат үкімет күшін алты жұмһириетке бөліп тұрған Түркістан – бөлінбес, айырылмас бір өлке. Халқының қаны бір, діні бір, мақсаты бір. Түркістанның мақсаты – өзінің құтылысы – миллет үкіметін құрып, дербес боп, өз алдына бір үкімет болып тұру. Халқы көптен бұл жұмысқа алысып, шалысып, қан төгіп, соғысып келеді. Үмітіміз зор, мемлекетіміздің болашағына илан