Елі мен жеріне еңбек еткен тұлғалы ғалым Айтқажы Қазбеков хақында бір үзік сыр
Тірісінде кімнің қадіріне жеткендейміз? Ниет болғанмен, кейде соған күйбең тіршіліктің қақпақылдаған толқындары мұрша-мұрсат та бермейді-ау. Әйтпесе, тап осы Айтқажы ағамызды Көкше өңіріндегі көркем биіктердің біріне балап, дәйім іштей жақсы көріп, жақын тартып, бағалаудан жазбағаным өзіме аян. Қайткенде де мен үшін қимас аяулы аға болған, ел-жұрты үшін тынымсыз қайраткер ғалым, тұлғалы азамат ретінде танылған осынау асыл адам хақында өткен шақта сөйлеудің өкінішін айналып өте алмаппын.
Елі мен жеріне еңбек еткен тұлғалы ғалым Айтқажы Қазбеков хақында бір үзік сыр
Тірісінде кімнің қадіріне жеткендейміз? Ниет болғанмен, кейде соған күйбең тіршіліктің қақпақылдаған толқындары мұрша-мұрсат та бермейді-ау. Әйтпесе, тап осы Айтқажы ағамызды Көкше өңіріндегі көркем биіктердің біріне балап, дәйім іштей жақсы көріп, жақын тартып, бағалаудан жазбағаным өзіме аян. Қайткенде де мен үшін қимас аяулы аға болған, ел-жұрты үшін тынымсыз қайраткер ғалым, тұлғалы азамат ретінде танылған осынау асыл адам хақында өткен шақта сөйлеудің өкінішін айналып өте алмаппын.
Қатал тағдырдың он екіде бір гүлі ашылмай жатып жетімдікпен өксітуіне мойымас ішкі қайсарлықпен жауап қатқан Айтқажы мектепті алтын медальмен бітіріп шығыпты. Шын мәнінде де, талапты ерге нұр жауады. Арманы асқақ, мақсаты биік екен.
Соғыс зардабы әлі басыла қоймаған сонау күреңқабақ та қоңылтақ шақта қолқысқалыққа қарамастан, өнер-білімнің бесігіндей Ленинград университетін оқып бітіруінің өзі біле-білгенге аз ғибрат емес еді. Ал енді мұнда инженер-геолог һәм гидрогеолог мамандығын алып шығып, еңбек жолын бастағаннан кейін Айтқажы ғибраттарының бұлақ көзі молынан ашылып, өргек те сергек мінезі мүсінделе беріпті.
Айтқажы ғибраты бірінші із салған жер – Сарыарқаның сайын даласы. Ол жолдама бойынша Орталық Қазақстан геологиялық басқармасының қарауына бөлінген болатын. Сөйтіп, осындағы Соқыр гидрогеологиялық партиясына келіп, жұмысқа кірісіп те кетті. Бұл 1957 жыл еді. Қарағанды қаласын сумен жабдықтауға тиісті Соқыр артезиан алабының зерттеліп барлануына жас гидрогеолог Айтқажы Қазбеков қосқан үлестің қомақтылығы да көзге түспей қалған жоқ. «Жас келсе іске» дегендей-ақ, жас маман өзінің ленинградтық брендін ақтап, Соқыр алабын барлаудың барлық үш кезеңіне бірдей қатысып, алғаш рет жоғары деңгейдегі мемлекеттік комиссияда бекітілген есеп авторларының бірі болды. Сөйтіп, ғылым саласына бейімдігі әу бастан аңғарылған-ды.
1960 жылы өз өтінішімен туған жері Көкшетаудағы Солтүстік Қазақстан гидрогеологиялық экспедициясына ауысты. Сөйтіп, араға сегіз жыл салып атажұртына есейіп, үйлі-баранды болып, тұңғыш баласы мен жас келіншегі Шәмиді ертіп оралды. Айтқажының ең үлкен ғибраты сол, осы кезден бастап табаны күректей қырық жыл бойы туған ел-жұртын сумен қамтамасыз етіп, Ақмола, Көкшетау және Солтүстік Қазақстан облыстарының ауылшаруашылық нысандарын сумен жабдықтау проблемаларын орайымен шешу мақсатында жерасты суларын іздеу және барлау мәселелерімен айналысты. Әуелде гидрогеолог, аға гидрогеолог, партия бастығы болған ол қызмет бабында сатылап өсіп, 12 жыл бойы экспедицияның бас инженері болды. Ал 1978 жылдан 2000 жылы зейнетке шыққанға дейін экспедиция бастығы және тәуелсіздік пен нарық талаптарына сай қайта жаңғырған «Көкшетаугидрогеология» акционерлік қоғамының президенті ретінде бүкіл гидрогеологиялық, инженерлік-геологиялық және ғылыми жұмыстар кешеніне бесаспап біліктілікпен басшылық етті.
Су Айтқажының өмірінің мәніне, өмірлік философиясына айналды. Судың ғажайыбын дәл осы кісідей тербеп-тергейтін адам сирек деп ойлаймын. Сент-Экзюперидің су хақында айтқан «Сен өмірге қажетсің деп айту бекер, сен – өмірдің өзісің» деген сөздерін жиі қайталайтын. Айтекеңше толғасақ, жердің ең пайдалы да баға жетпес асыл кені, қымбат қазынасы да – су. Осы тәмсілі ісінен алшақ кетпей, оның өмірі мен еңбегінен шынайы көрініс тапты. Дәйектей айтсақ, осынау жылдарда оның тікелей басшылығымен Қазақстанның солтүстік өңірінде елді мекендердің жанынан 500-ден астам жерасты су көздері барлап ашылды. Ол ашқан тіршілік көздерінен тоғыз аудан орталығы, үш қала мен бірқатар тау-кен және өнеркәсіп орындары нәр-қуат алып жабдықталды. Соның ішінде Көкшетау қаласын сумен қамтамасыз ету мақсатында Павлов және Шағалалы деп аталатын екі жерасты су көзі барланып, пайдалануға берілді. Көкшетаулықтар осы күнге дейін өздерінің айкөл жерлестері Айтқажы Қазбеков тапқан суды ішіп отырғанын және келешекте де еш кілтипансыз іше беретінін бір сәт алғыспен еске алып қойса, артық болмас еді дейтініміз де сондықтан. Бұған қоса Зеренді ауданы мен курортты аймақтың барлық елді мекендерінің төңірегін де бүге-шігесіне дейін қалдырмай зерттеген осы ағамыз.
Айтекең өндіріс пен ғылымды қатар алып жүрген санаулылар қатарында болды десек, ол да ақиқат. Әрбір ашылған су көзіне гидрогеологиялық тұрғыдан қорытынды жасап бағалайтын, ерекшелігін-қасиеттерін елеп-екшеп саралайтын. Осынау жылдар бойғы ерен ізденіс, ойшыл еңбектің негізінде 1977 жылы өндірістен қол үзбей диссертация қорғап, геология-минералогия ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын еншіледі. Бұл диссертация негізінен Бурабайдағы Майбалық су көзінің шипалық қасиеттеріне арналды. Осы жерге көп ұзамай Майбалық шипажайының салынып, ел игілігіне айналуы да Айтқажы ақжолтайлығының арқасы екендігін екінің бірі біле бермейді. Ал білгенге бұл да ғибрат.
Көбіне-көп қазақ азаматтары қара көрсете қоймаған гидрогеология саласында жаңа сөз, тың ойлар айтыпты. Бұған оның өз қолынан шыққан және басқа әріптестерімен бірлесіп жазған 48 ғылыми еңбегі мен гидрогеологиялық сараптамалары айғақ. Оны Бурабай аймағының родон сулары және оларды пайдалану келешегі, Көкшетау облысы жерасты суларының жағдайы және оларды пайдалану мен қорғау жайы, жерасты суларын, пайдаланудың экономикалық тиімділігі мәселелері әркез толғандырып отырды. Айтекең Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстары жерасты су көздерінің анықтамалығын жасағанда да, жаңа мәліметтерге сүйене отырып өңірдің гидрогеологиялық картасын ізерлегенде де, 1978 жылы стратегиялық шикізат – уранның ірі кенішін ашып, КСРО Геология министрлігінің «Кен орнын тұңғыш ашушы» белгісімен марапатталғанда да арзан атақты емес, алдымен арды, соның халыққа тигізер іс жүзіндегі пайдасын пайымдаған-ды. Міне, дәл осындай көз майын тауысқан еңбектерден А.Қазбековтің 1996 жылы жарық көрген «Солтүстік Қазақстандағы гидрогеологиялық және инженерлік-геологиялық зерттеулер» атты салиқалы жинақ түзілген болатын.
Кезіндегі геология министрі, біртуарлардың бірі Шахмардан Есенов Айтекеңнің гидрогеологиялық талантына ілтипатпен қараса, диссертациясына жетекшілік еткен академик, Социалистік Еңбек Ері Уфа Ахметсафин ғалымдық қажыр-қайратына тәнті екенін жасырған жоқ-ты. Ал кезінде Көкшетау облысын басқарған марғасқалар Еркін Әуелбеков, Мақтай Сағдиевтер су шаруашылығына қатысты мәселелерде әрдайым Айтқажы Қазбекұлымен ақылдасып, оған арқа сүйеп әрі қолдау көрсетіп отырыпты. Айтқажы Қазбекұлы гидрогеология саласындағы үлгілі еңбегі үшін кеңес кезінде «Еңбек Қызыл Ту» орденімен, «Ерен еңбегі үшін» медалімен, «Жер қойнауын барлауға сіңірген еңбегі үшін», «КСРО жер қойнауын барлау үздігі» төсбелгілерімен марапатталыпты. Қазақстан Республикасы жер қойнауының құрметті барлаушысы, профессор, Қазақстанның геология-минералогия академиясының корреспондент мүшесі, Көкшетау қаласының құрметті азаматы болатын.
Айтқажы көзін ашқан, бұрқақ аттырған, ел мейірін қандырған кәусар бұлақтар осындай мерейлі жақсылықтарға әкеліп еді. Ал оның жан-жүрегінен таралған рухани бұлақтарды, ұлағатты ұстаздығын, туған жер табиғатын ту алып қорғаған жаршылық жалынын, эколог ретіндегі қайрат-қажырын, қазақтың тілі мен ділі үшін күрескен ұлтжандылығын қайда қоямыз.
Абылайды хан көтерушілердің бірі Қарауыл Қанай би екені тарихтан мәлім. Осы қасиетті Қанай баба ел көзінде, бүгінгі ұрпақ санасында бұлыңғыр тарта бастап еді. Міне, осылайша мұңданған аруақты риза қылуға, абыз қарт Баян Жанғаловқа серіктесе отырып, Айтекең сіңірген еңбекті бүгінде ел аңыз қылып айтады. Сүйегі Түркістандағы Әзірет Сұлтан кесенесінде жатқан Қанай бидің 300 жылдығына құран бағышталып, Көкшетауда берілген ұлан-ғайыр асты ұйымдастырып өткізудің негізгі салмағын Айтқажы Қазбеков көтеріп алды десек, артық емес. Сөйтіп, Қанай би жөнінде, әсіресе, Көкше өңірінде келелі қоғамдық пікір қалыптасты. Зеренді ауданындағы алты ау
