1918 жылы Ақмолада Совдеп құлады. Сәкен бір топ серіктерімен тұтқынға алынады. Түрмеде ол жан төзгісіз азап шегеді. Сондай күйзелісті күндерде артынан жүздесуге әкесі Сейфолла мен туған інісі Мәжит келеді. Әкесі мен інісі Сәкеннің әбден ісіп-кеуіп, жарақаттанған аянышты кейпін көріп, сөз айта алмай ебіл-дебіл болып жылай береді. Сонда Сәкен көзіне жас алмай тұнжырап, аяқ-қолы кісендеулі болса да, өзін еркін ұстап: «Әке, ел жағдайын айтыңыз… Үй ішінің ахаулы қалай? Жамалекең (Сәкеннің анасының есімі – Жамал. Сәкен осылай атап кеткен – І.Ж.) ән салып жүр ме? Жамалекең айтатын «Кидім камзол» есімнен шықпай қойды…», дейді.
Алматыда Сәкеннің үлкен әулетінің жұрнағы – Мәжит ақсақалдың үйі бар. Бұл үйге Сәкеннің көзін көрген зиялы кісілер, кешегі дос-жарандар, Ғабит, Сәбит, Ғабиден, Сейділ секілді атақты жазушылар, ескілікті әншілер әр кез бас қосып, әңгіме-дүкен құрып, Сәкенді еске алысып отыратын еді. Ол отырыста, сөз жоқ, Сәкеннің өнерпаз ортасы, әндері, халықтың ән-күйлері алуан-алуан сыр болып шертіледі. Келісті жиындарда Жаңаарқа топырағының ежелгі «Кидім камзол» әнін Мәжит ақсақалдың бәйбішесі Әмина апа айтар еді сызылтып.
Бұл ән – Сәкенге ана сүтімен дарыған ән. Анасы Жамал Жаңаарқадағы Тышамбай деген айтулы кісінің қызы. Өзі ұзын бойлы, қара торы, құралай көз сұлу адам болған. Сәкеннің реңі, келбеті анасына тартқан. Ал әкесі – Сейфолла аңшы, балуан … жігіт дүрі болып ән шырқап, домбыра тартып жүріп алған Жамалды. Жамал ел ішінде болып жататын той-думанда, аста, шілдехана мен наурыз тойында ән салған, айтысқан. Сәкен анасының әдемі сырлы әуезін ештеңеге теңгермеген. Ол дәйім: «Мені ақын еткен Жамалекең ғой», дейді екен. Сәкен анасынан Сапалайдың «Сәулем-айын», Біржан салдың «Ләйлім», «Ақбаян», «Гүлдерайым» әндерін, қиссалардан «Көрұғлы», «Қыз Жібек», «Еңлік-Кебекті» тыңдап-тыңдап, бір кезде: «Ал енді «Кидім камзол…» деп осы әнге еш құмары қанбай қойған. Әмина апа осы сырды былайша тірілтеді: «Ел енемізді «Әнші Жамал» деп атады. Әнші десе, әнші еді жарықтық. 1934 жылдың қысында қайтыс болды, өз қолымыздан жөнелттік.
Ол кісі киімді әсем киді. Қапсырмасы жалт-жұлт еткен ұзын, кең мақпал шапаны болатын. Немерелерін екі қолтығына балапанша шүпірлетіп, шапанының етегімен қымтап отырып:
Кидім камзол қарадан
қиылмаған,
Жылқым жатыр жапанда
жиылмаған.
Қыздан сорлы жан бар ма,
тәңір-ай деген,
Өз елінен топырақ
бұйырмаған-ай!
Ақ түйенің өркеші олақ екен,
Аз ғана күн қыз байқұс қонақ
екен-ай!
Оң жағында ағаның той
тойладым,
Көрген қызық жалғаннан
сол-ақ екен-ай!
– деп балбырататын еді.
Негізі, Сәкен аға әнші, күйшілерге де тәкаппар көзбен қарады. Сол сыншы қасиетіне «төзген» сыралғы өнерпаздары да көп еді. Солардың ішінде Қосымжан әнші мен Әбікен күйшіні «менің филармониям» дейтін-ді. Ал жаны сүйген бағзы бір жандарға телефонмен «Кидім камзол» әнін айтып отырғанын талай көрдім. Кейде жай ғана өзді-өзіміз болып, отбасында шүйіркелесіп отырғанда Сәкен аға: «Қане, Жамалеке, «Кидім камзолыңызды»… – деп басын анасының тізесіне сүйеп, жүзі қоңырқай тартып, өзгере қалып, терең ойға беріліп, шынтақтап қана үнсіз жатар еді…».
Осы жолдардың авторы Мәжит ақсақал мен Әмина әженің өз аузынан «Кидім камзол» әнін үйреніп алып, оны сол кездегі жас әнші Майра Ілиясоваға үйреттім. Кейін Мәжит ақсақал дүние салды. 1990 жылы көкек айында «Сәкен және музыка» деген екі бөлімді телевизиялық хабар (авторы І.Жақанов) түсірілді. Хабарға Сәкеннің өз әулеті, кезінде Сәкенді көрген, білген жақын ағайындары, ел кісілері қатысты. Әңгіме барысында Сәкен сүйген әндердің бірі ретінде Әмина апа «Кидім камзолды» жайлап өзі бастады, одан оны Майра Ілиясова тұтас айтып шықты.
Адам өмірінің бір алаңсыз қызық күндерін еске салып, «Уа, дариға, өттің дәурен!..» дегізетін тәтті мұңға тұнған «Кидім камзол» әні әйел затының тылсым құбылысты тебіренісіне таңғалдырады. Ән тек әйел үнімен ғана сезімге тиеді, әйел үнімен ғана көрікті.
Ілия ЖАҚАНОВ,
Қазақстан мен Қырғызстанның еңбек сіңірген қайраткері, композитор, өнер зерттеушісі
