Қазақ тыйымдары – асыл қасиеттерді танып-білуге арналған бабалар өсиеті, тәрбие құралы деуге тұратын құндылық. Әр сөздің астарында том-том кітапқа татитын керемет қағидалар бар. Тереңдеп барсаң дүниетанымыңды тарау-тарау жолға бастайтын ой қайнарлары бастау суындай шымырлап жатады.
Мысалға жүгінелік: «Бос бесікті тербетуге болмайды; жаңа туған баланың кіндігі қатқанша, күн батқаннан кейін оттың күлін шығармайды; басты шайқауға, тісті қайрауға болмайды; отпен ойнама, от басын сабама; құс ұясын бұзба; таңдайыңды қақпа; басыңды шайқама; көкке, желге қарап түкірме...» – осылай кете береді.
Бұл арада біз қазақ тыйымдарын басқалар білмейді деген ойдан аулақпыз. Бірақ бабалар үлгісіндегі тыйым қарғадайымыздан жанымызға дарып, ойымызға қонбаған соң ба, көп мән бере қоймайтынымыз ақиқат. Шынына келсек, тыйымдардың түп-тамырында тәрбиелік қағидалармен қатар, темірдей тәртіп те жатыр. Ол заңмен, оның сан тарау бабымен емес, қысқа да нұсқа түйінімен түйінделген.
Оны бұрынғы жақсыларымыз баласы ес кіргеннен санасына сіңіріп, айталық бос бесікті тербетудің жақсы ырым еместігін, басты шайқау, тісті қайрау жүйке сыр бергендігінің белгісі екендігін, көкке, желге қарап түкіру – түкірігің өз бетіңе келіп тиеді деп, тәртіп бұзбай жүруге үйреткен.
Осы күні бұл тәртіпті әлсіреттік. Әр үйдегі бір-екі бала не айтса соны орындап, заң қағидасындай қалыптастырып алғанымыз да рас. Өзім білемдік осыдан шығып жатыр.
Ертең ұрпақты жат қылыққа ұрындырып алмас үшін бүгін бүтін іс істемей, жартыкештікпен «жарылқасақ» ертең өкіну былай тұрсын, опынып қалуымыз мүмкін.
Қанында, жанында, ділінде бар ұлттық тәрбие ғана халық қабырғасын қатайтады. Кімнің де болса сүйегімен бірге жаралған қасиет жыл ғана емес, ғасырлар өтсе де жойылмайды, бір түйіршігі сәтін салғанда көрінбей тұрмайды. Иә, заманның өзгеруіне байланысты кейінгі болмыс уақытша желпінгенмен – түптің түбінде тек тамырына тартпай, тіпті таппай қоймайды. Оны айтасыз, өзге ұлттың өкілі саналып кеткен атақтылардың арғы жағына үңілгенде, тамырындағы бір қасиет бабаларында бар жаратылыспен ұштасып жататынын тарих таразысы екшеп, ақиқатын алға тартып келеді.
«Қызға қырық үйден, қала берсе қара күңнен тыйым» дегенді елемей, оны айтатын ана мен әке күнкөрістің қамымен кетіп, біраз қыздарымыз жаман атқа ілінді. Бұл үшін олардан бұрын өзімізді жазғыруымыз керек секілді. Алдыңғы толқын өзінің айбынымен көрініп, ұлттық тыйыммен тәрбие беріп, тәртіпті жолға сала алмаса, жас шыбықтың бір жағына қарай бұрала өсуі табиғи құбылыс демеске шараң қайсы.
Біз көбінде еркіндікті желеу етіп, өзіміз де, ұрпағымыз да еркелікке ұрынып, тәртіптен ауытқып, тәрбиеден көз жазып қала беретініміз жасырын емес. Әркім өзі біледі деген «қағиданы» желбегей жамылып, ұл-қызды бетімен жіберуден тапқан пайдамыздан гөрі, зиянымыз көп. Оның салдарынан құтыла алмай әлек болып жүргенімізді де жоққа шығара алмаймыз. Мұндай жүйесіздік жүйкені тоздырары да сөзсіз.
Егер ұлт тағылымы әр қазақтың бойында тұрса, тыйымдар көңіліне орнықса жат қылықтар тыйыларына иманымыз кәміл. Оған арғы бүтін қазақтың тірлік-тынысы мысал бола алады.
Иә, заманды көлденең тартып, бірімізді біріміздің жазғыратын, басқаларға кінә артатын тұстарымыз да жоқ емес. Бүгінгі таңда әлемді уысында ұстап отырған дерт жағаға ұмтылып жағаласып жатқан тұста бізге кінәласу мен күнәласу күпірліктей көрінеді. Бір болу, бекем болу ғана сын сағаттан алып шығатыны күмәнсіз. Бұл сынақ алдында ұзынды-қысқалы бес саусақ емес, білек, жылы жүрек керек болып тұр. Бұрында қазақ көп сұмдықты көрген. Бізге бүгін оны айту міндет емес, елдің бірлігін көрсету, сол арқылы сыннан сүрінбей өту парыздың парызы. Бұл кейінгі ұрпақ үлгі етер ұмытылмас тірлік. Осымен тарих бетінде, ұрпақ есінде қалуға болар.
Осы жерде қазақ тыйымдарындағы тәрбие мен тәртіпке шақырған қағидаларды көкейімізде жаңғыртып, онда кие мен құттың барын ұқсақ ұтылмас едік. Қай-қайсымыз да: «Үйге оң аяғыңмен кір, құт қонады; ұрлық, зорлық қылма, құрдымға кетесің; баланы шошытпа, атқа теріс отырма; адамға қарап қолды шошайту әдепсіздік болып табылады; ас ішіп болған соң «тойдым» деме, қанағат де; босағаны керме, табалдырықты баспа...» басқа да халықтық қағидатқа ден қойсақ, ұлтты ұлт ететін өзгенің өзімшілдігі, әлем-жәлемі емес, өз құндылығымыз десек, қане. Тыйымға тыйылған, құндылықты құнттаған ұлт адаспайды, жолынан ауытқымайды.
