Моновалюта дәурені аяқталуы мүмкін бе?

Ұлттық банктің бұрынғы бас­шы­ларының бірі кезінде халыққа депозитке салатын­дары­ңызды үш валютаға бөліп салыңыздар деп кеңес бергені есіміз­де. Ал қазір мультисебет жайлы айтыла бермейді. Сарап­шы­лардың басым көпшілігі АҚШ долларына басымдық береді.

Сарапшы Ерлан Ибрагимнің пайым­дауынша, мұндай бағыт қор нарығы дамымаған және шикізатқа тәуелді елдерге тән құбы­лыс. Тіпті теңге бағамы қа­зір­­гідей қырық құбылып тұрған заманда еуроны да, юаньді де сақтық нұсқасы ретін­де пай­далануға болады. Себебі бұл екеуінің құбылуы бірдей, әлем­дегі бағасы тұрақты валюта­лар­дың қатарында. Қазақстан­дық банк­терде осы аталған валю­талардың кез келген түрімен депозит ашуға мүм­кіндік бар. Бірақ еуро немесе юаньмен депозит ашу өте сирек кездесетін жағдай болғандықтан, Ұлттық банк бұл мәселеге ерекше тоқталып көр­мепті.

Бүгін-ертең доллар күрт құл­дырайды дегенге ешкім сенбейді. Доллар – әлемді билеп алған валюта. «Осы түсінік қор нарығының дамуына тежеу», дейді сарапшылар. Олардың пайымдауынша, АҚШ валютасы күн сөнгенше сөнбейтін, жерді топан су қап­тағанша құнын жоғалтпайтын көш­басшы валюта деген көзқарас бар. Соған қарамастан оның іргетасы шайқала бастағаны, бұ­рын­ғыдай орнықты емес екені соңғы кез­де көбірек байқалып жүр.

Валюталық эксперименттерге актив­терді долларсыздандыру, жергілікті валюталар мен своптарды қолдану арқылы сауда-саттықты өткізу, жаңа банкара­лық төлем механизмдері мен цифр­лы сандық валюталар кіреді. Маусымда Қытай мен Ресей президенттері өз валюталарында екіжақты сауданы кеңейтеміз деп мәлімдеді. ЕАЭО ел­дері сауда-саттықты ұлттық валю­таларымен жүргізуге келіс­ті. Қазірдің өзінде Иран, Малай­зия, Түркия және Қатар мемле­кеттерінің басшылары криптовалюталарды, ұлттық валюталарды алтын мен бартерді саудада пайдалану мүмкіндігін талқылауда.

RUSI аналитикалық орта­лы­ғы­ның сарапшысы Том Ки­тинг­тің айтуынша, әлемде моно­валютаның дәурені аяқта­лып келе жатыр. Бұл басқа елдер­­дің Американың қаржылық күші­не наразылық білдіруі емес, әрбір елдің ұлттық валютасының әлеуе­­тін арттыру мақсатында қа­был­­данған шешім.

Ресей өзінің қаржы жүйе­сінің бір бөлігін долларсыздандыруды 2013 жылы бас­тап кетті. Сол жылдан бас­тап Орталық банкі өзінің валю­талық резервін­де­гі дол­лар­лық үлесті 40%-дан 24%-ға азайтты. Жақында Ресей­дің Қар­жы министрлігі өзі­нің еге­­менді қорындағы доллар­лық үлесті 125 млрд долларға азай­­­ту жоспарын жариялады. Ор­та­лық банкі басшысы Эль­вира Набиуллина бұл қадам­ға АҚШ санкцияларының, сон­дай-ақ валю­талық тәуекелді әрта­рап­тандыруға деген ұмтылысы себеп болғанын сезгендіктен барғанын айтты. «Біз біртіндеп көп валюталы халықаралық ақша жүйесіне көшудеміз», дейді Ресейдің бас банкирі.

Э.Набиуллинаның пікірімен Анг­лия банкінің губернаторы Марк Карнидің ұстанымы ұқсас. Ол долларға бағдарланған жүйе тұ­рақ­сыз болатынын ашып айтты.

ING 2020 жылы ресейлік та­уар­лар мен қызметтер экспор­ты­ның 62%-ы доллармен жасалады деп күтеді. 2015-2016 жылы бұл көрсеткіш 80% еді.

2013 жылы Қытаймен сауда-сат­тықтың барлығы дерлік дол­лармен жүрді, қазір оның жар­тысынан да аз. Ресейлік шенеу­ніктердің пікірінше, бұл өзгеріс­тің себептерінің бірі – сауданы жедел­дету. Доллармен жасалған төлем­дер бірнеше аптаға кешігуі мүм­кін, өйткені қаржы делдалдары санкцияларға тексеріс жүргізеді.

Қытайдың дүниежүзілік тұ­тынушылық қаржыландыру жүйесіне цифрлы платформалық компаниялары арқылы әсер ететінін көріп отырмыз. Кей­бір жерде Alipay логотипі Visa сияқ­ты жиі кездеседі. 2018 жылы Қы­тай Шанхай қор биржасында RMB фьючерстік келісімшар­тын ен­г­ізді. 2016 жылдан бас­тап Қытай Америкада тіркел­­­ген ірі ком­­па­нияларды шақыр­­ға­­­ны бел­гілі. Alibaba Гонконгта 13,4 млрд дол­ларға қосымша листинг жа­са­ды. Бүгінде Қытайдың Ор­та­л­ық банкі жаңа цифрлы валюта бо­йынша қарқынды жұмыс жүр­гізіп жатыр.

Қытайда БРИКС-тің басқа елдерімен (Бразилия, Ресей, Үндістан және Оңтүстік Аф­рика) ортақ криптовалюта плат­фор­масын құру мәселелері тал­қылану­да. Сарапшылардың айтуынша, Американың геосаяси бәсе­келестері доллардың үстем­дігінен аулақ болғысы келетіні таңғаларлық емес. Бірақ бри­тандықтарды таңдандыра­ты­ны, оның одақтастары да долларсыздануды қолдайды екен.

2019-2024 жылдардағы мани­фестінде Еуропалық комис­сия­ның жаңа президенті Урсу­ла фон дер Лейен: «Мен еуроның халықаралық рөлін күшейт­кім келеді», деді. Ал оның бұ­рын­ғы мүшесі Жан-Клод Юнкер дол­лардың еуропалық энерге­тика­лық саудадағы үстемдігін «кемшілік» деп атады, өйткені импорттың тек 2%-ы АҚШ-тан келеді.

Кез келген резервтік валю­та­ның шынайы сынағы – қар­жылық дағдарыс. Корнелл уни­верситетінің профессоры Эсвар Прасад «Доллар қақпаны» кіта­бында: «Дағдарыс кезінде доллар жеңіске жетеді. Америкадағы 2007-2009 жылдардағы дағдарыс оның қауіпсіз баспана мәрте­бесін біршама күшейтті. Әлемдік сауда, жинақ, несиелер мен резерв­тер көбіне бірдей валютада болған кезде бұл күштер бір-бірін нығайтады», деп жаз­ған. Автордың пайымдауынша, дағдарыс кезінде басқа валюта­лардың бірде-бірі АҚШ долларымен теңесе алмайды. «Әлемдік сауда, жинақ, несиелер мен резервтер көбіне бірдей валютада болған кезде, әлемдік валюталар бір-біріне күш береді», дейді ол. 

Бірақ сарапшылар доллар­дың дефольтын күту бос нәрсе екенін айтады. Оның дефольтқа ұшырағаны ешкімге де қажет емес. Сондықтан қаржының елу пайызын тек доллармен сақтаған жөн. Ал қалғанын теңгеге аудару керек. Теңгенің долларға шақ­қан­дағы құбылмалылығы 20%-ға дейінгі аралықта. Бұл көрші ел­дермен салыстырғанда үлкен көрсеткіш. Доллардың дефольтқа ұшырауы мүмкін емес болса, онда еуроның бір қалыпты бағаны ұстап тұруы да қалыпты жағдайға айналады. Сарапшылардың айтуынша, келер жылы еуроаймақ тағы да қаржылай қолдауға зәру болады. Еуропа елдерінде жүріп жатқан қаржылық көмектер­дің тым тереңдеп, тамырланып алған дағдарыстың бетін қайтара алмайтынын сараптай келе, кей­бір сарапшы­лар еуропалық валю­таның бұл шарықтауы алдамшы екенін баса айтуда.

Қазақстандық сарапшы Ілияс Исаев адамдардың долларға деген психологиялық тұрғыда тәуел­ділігі ұлттық валютаны бір­те-бірте әлсіретуге апаратынын айтады. Өз елінде жолы болмаған теңгенің басқа елде бағаланарына ешкім сенбейді. Ал бізде халық сатып алатын затының бағасын алдымен доллармен бекітіп, оны теңгеге аударып жатады. Сыртқа шығаратын экспорты немесе шетелге жұмыс бабымен сапарға жиі шығатындар үшін доллар қажет. Қаражаттың белгілі бір бөлігін олар онсыз да доллармен сақтайды. Ал енді экс­порттық бизнеспен айналыс­пай­тындар, бизнесін ел ішінде жүзеге асыратындар не үшін жерді, көлікті, пәтерді доллармен бағалауы керек?», дейді ол. Долларға деген табынуды шынында да өзіміз қолдан туды­рып отырғанымызды күнде­лікті өмірде жиі байқаймыз. Күн­көрістен артылған қаржыны дол­ларға аударамыз. Сатып алған кө­лігімізді де доллармен есеп­тейміз. Тіпті туған-туыс­тар арасында той-томалақ кезін­де ауысып жүре беретін кәде­сый­ларымыздың да доллармен ба­ғаланғанын тәуір көріп тұрамыз. Тіпті балаларға дейін көңілдеріне қонымды заттардың бағасын «Қанша бакс» деп сұрап жатады. Сол ұрпақ ертең ержеткесін ұлттық валютамызды АҚШ долларына деген тәуелділіктен алыс­тату үшін не істей алады? Жоқ, мұнай дәурені жүріп тұрған кезде «теңгеге күш беру үшін сендер не істедіңдер?» деп бізді кінәлай ма? Ол жағы белгісіз. Білеріміз, АҚШ долларына деген тәуелділік ұлттық валютамыздың ғана емес, ұлттық экономикамыздың да болашағына балта шауып жатыр. Қолы жеткендер көк қағазға қарап марқаяды. Қолы жетпегендер солардың байлығына қарап жаутаңдайды.

АЛМАТЫ