Алаш ақсақалының өсиеті

Бастапқыда, қызметтік-іс­кер­­лік шаруамен жүрген көп тү­рік­тің бірі шығар деп аса мән бермедік. Десе де, пендеауи қызығушылық қалған ба, қа­дірлі қонақты бір көрмекке ын­тамыз ауып, ақырын барып барлай-шолып байқасақ... о, жасаған, күллі жұрт түрік деп дүрлігіп жүрген қонақ кәдімгі өзіміздің Халифа Алтай атамыз екен. Жарықтық көзіме оттай басылды. Бір көру арман боп жүрген ардақты қарияның кездескен жерін қарамайсыз ба!. «Ассалаумағалейкумді» азандата созып, иіліп барып атаның ыстық алақанын қос қолдап қым­қы­ра ұстадым. Атамыз бәсең дауыспен сәлемімді алды. Шүйдесі еңкіш тартқан жұқалтаң адам екен, «бұл кім болды» дегендей, бе­ті­ме бажайлап қарап алды да, үнсіз отыра берді.

 Қасында жары Бәтіш апа (Бибәтіш Жүнісқызы) бар екен. Қайта апамыз: «Төрлет, қарағым, қай­дан жүрсің?» деп, қазақы әдетпен жөн сұрай қалғаны. Маған да осы сұрақ керек еді... Қай­да туып, қайдан келгенімді айтып сарнадым кеп. Атамыз үнсіз тыңдап отыр. Бір кезде бұрылып қарады. – Жөн, қара­ғым, Қобда бетінің қазағы екен­сің ғой, – деп әңгіме ауанын өзі кеңітіп, ана-мынаны сұрап, әңгіменің көші түзелгендей болғаны. Мен де қарап қалмай, ақ­сақалдың бұл қалаға неге кел­генін сұрадым. Жарықтық көп­ті көрген көрік кеудесін бір көтеріп қойып, шанағы кепкен көне домбыраның үніндей қоңыр дауысымен сөз бастады. Менің түсінгенім: атамызды бала кезінде оқытқан руы найман-сарыжомарт ұстазы болған екен. Сол кісі 1960-шы жылдары арғы беттен осы жаққа өтіпті. Соны іздеп келген беті. Тірі болса көзін көріп батасын алмақ, жоқ болса үрім-бұтағын тауып батасын бермек.

Осы мәселе бойынша ерте­ңін­де атам екеуміз іздеуді бастадық. Алдымен облыстық «Дидар» газетінің редакциясына бардық. Ол жерде қаланың зиялы қауым өкіл­дері жиналып күтіп отыр екен. Барлығымыз фотоға түстік (су­ретте). Ақсақал ұстазының де­регін де тапты. Ертеректе Күр­шім жақта қайтыс болыпты. Кейін жарықтық сол ұстазының немере қызын әдейі Алматыға алдырып, өзінің үйінде тұрғызып, оқуын аяқтатты. Өз басым әлі күнге дейін осы оқиғаны есіме аламын. Ұстазға деген неткен құрмет, неткен адалдық...

Күн бесін ауғанда атаммен бірге қоналқы орынға келіп жай­ғас­тық. Бұл кісілер таңмен таласа жолға шықпақшы. Содан қарап отырмай әңгіме өрбіттім. Бір жыл бұрын от орнымнан ұшып атажұртқа қоныс тепкенімді айта келіп, тұрмыстық жағдайдың онша болмай тұрғанын, «Ата­ме­кен деп аңсап жеткенде...» деп өзімше іштегі шер-шеменді төгіп жатырмын. Атам жарықтық үңі­ліп бетіме қарады (бұл не айтып кетті дегендей). Орнынан тұрып келіп қарсы алдыма отырды.  Қарағым, – деді. – Сен бақытты адамсың, мен сияқты жер әлем­ді шырқ айналып, тісі барға тіс­тетіп, азуы барға алдырып, ар­ман болған атамекенге зорға жетіп отырған жоқсың. Мені тыңда, шырағым, 1930 жылдары Алтайдан ауа көшіп Гансу өлкесіне келгенде біз 18000 адам едік. Осылардан 5000 адам Тибетке тірі өттік. 1941 жылы Үндістанға 3000 адам өтіп, 1942 жылы осыдан 1000 адам ғана тірі қалдық. Ақсақал осыны айтып, терең күрсінді. Өткен өмірі, бастан кешкен қиын күндері елес берсе керек. Үнсіз қалды. Аздан соң еңсесін қайта тіктеп алып:

 – 1941 жылдың күзінде бо­сып жүріп Үндістанның Мұза­пар-Абат қаласына зорға жеттік. Қала­ның айналасын қалың қа­рағайлы тау қоршаған. Біз өзен­нің бергі шетіне шатыр тігіп орна­ластық. Күнде жаңбыр. Су тамшылары баспанамыздан өтіп, көрпе-жастық, киім-ке­шек түгел көгеріп кетті. Алды иістеніп шіри бастады. «Жұт жеті ағайынды» дегендей, ұзақ жау­ған жаңбырдың салдары ма, жап­пай ауру-дертке ұшырадық. Аурудың сырын ешкім білмейді. Көп адамдар есінен ауысып жын­данып кетті. Біреулердің бет-аузы ісіп, тұлабойына жара қап­тап, тіпті тірідей тістері шіріп кеткендер қаншама. Күн сайын он­шақты адам ажал құшады. Өл­ген адамдарымызды қалалық зиратқа немесе қоныс сыртына жерлетпейді, ұлықсат жоқ. Шатырдың сыртында қарулы әске­ри күзет. Амалсыз өлген адам­дарды шатырлардың ара­сын­дағы бос жерлерге көміп, өзіміз олардың зиратын жастанып, өлгендермен бірге өмір сүр­дік. Бітіретін жұмысымыз күні бойы тек зират қазу. Мүл­де түтіні өшіп қалған отбасылар да болды... Осылай Үндістан мен Пәкістанда 12 жыл тұрдық. Ешкім бізді азаматтыққа қабыл­да­мады. Жанымызды жалдап күн көрдік. Ел бөтен, жер бөтен, салт бөтен елде өмір сүрудің қиы­нын бастан өткердік. Алғаш бар­ған алты жылда әйел затының жатыры шошынып, бірде-бір нәресте дүниеге келмеді. Егер бір жаққа көшпегенде сол күйі тұқым-тұяғымыз құрып жоғалар еді... Шырағым, құдай берген құтты шаңырағыңа реніш айтушы болма! Қазіргі азаттықтың қадірін білмесең, ешқашан ел болмайсың, балам! Тыныштық бар жерде бақ тұрады, деп аталық өсиетін айтты.

 * * *

Атамның бұл әңгімесі сол кезде қатты әсер етті деп айта алмай­мын. Бірақ, бір үтірін қал­ды­рмай жазып алыппын (қол­жазба әлі сақтаулы). Бірақ бұл сөз көкейімде әрқашан жаң­ғырып жүрді. Кейін, тіпті бертінде түсінгендей болдым. Атам жарықтық азаттықтың не еке­нін, басында өзінің жеке шаңы­рағы бар тәуелсіз мемлекет болу­дың қадірі қанша қымбат екенін, терең де, толық түсінген һәм соны өмір бойы аңсаған жан екен. Сондықтан да, қазақ елінің амандығын тілеп, көзі жұ­мылғанға дейін ел-жұртты жақсылыққа шақырудан тайма­ды.

Сонау 1992 жылы табанының ізі қалған Өскеменде бертінде сән-салтанаты келіскен мешіт тұр­ғызылды. Сол мешітке оқы­мысты діндар, ағартушы, ха­лық­аралық «Алаш» әдеби сый­л­­ығының тұңғыш лауреаты Ха­ли­фа Алтайдың есімі берілді. Қазақ айтатын: «Жақсының аты, ға­лымның хаты қалады» деген осы шығар.