Біздің мақсатымыз – сол кем-кетікті толтыру емес. Пушкин өмірбаяны мен өлеңдеріндегі, жолжазбалары мен күнделіктеріндегі, романдары мен естеліктеріндегі жол арасында «байқаусыз» айтылып кететін өзінің ата тегі туралы, христиан бола тұрып ауық-ауық исламға бүйрегінің бұрылуы жайлы, шығыс поэзиясы, әсіресе, Хафиз бен Саадиді «ақындардың ақыны» деп атап, «Евгений Онегин» романының соңында «Иных уже нет, а те далче, как сказал Саади» деп Саадиден үзінді алып, олардың шығармаларына ерекше құрметпен қарауы, көптеген орыс зерттеушілерінің неге екені белгісіз, оның өміріндегі трагедиялық сәттері мен қайшылыққа толы кезеңдеріндегі шындықтың басын бастап, аяғына дейін анықтап айтпай, көп нүкте қойып кететін тұстарына, Пушкин замандастарының естеліктері мен бір-біріне жазысқан хаттарында кездесетін батыл, немесе, жанамайлап айтылған пікірлерді тергіштеп, қазақ оқырмандарына белгісіз боп келген жайттарға өзімізше сәуле шашу. «Қазақ оқырмандарына оны білудің қажеті қанша? – деуі мүмкін бұл мәселеге үстірт қарайтын кейбір қаламгерлер. – Пушкин шығармаларын білсек болды емес пе, оларды ол қалай жазды, қай жерде жазды, неден күйінді, неге сүйінді, қандай ой қай кезде айтылды, неге айтылды – оларды тізу не керек?». Бұл – дилетанттық көзқарас. Күні кеше арамыздан кеткен ұлы тұлғалардың өмірі мен шығармашылық жолын тыңғылықты зерттеп, бір ізге түсіруде орашолақтық танытып алатын зерттеушілеріміз үшін көңіл бөлуге тұрарлық құндылық деп ойлаймын.
Осыдан біраз бұрын «Егемен Қазақстанда» жарияланған Аристофан туралы мақаламда ұлы драматургтің ауырмай-сырқамай кенеттен қайтыс болуына байланысты (оның өлімі де құпия) Платонның қоштасу сөзіндегі мына бір сөйлемді оқырман есіне салу қажеттілігі туып отыр. «Поэзия музасы өзіне лайықты киелі храмды ұзақ іздеп, ақыры оны Аристофанның кеудесінен тапты». Жалпы саналы адамзатқа ортақ сол поэзия музасы қазақ аспанында да қалықтай ұшып, өзіне құтты қоныс болатын киелі храмды, бізше айтқанда, киелі ұяны Абайдың кеудесінен тауыпты.
Әрідегі емес, берідегі Пушкин заманының өзінде қазақ ақындары орыс ақындарынан молырақ болды. Оның бәріне тоқталып өту мүмкін де емес, тек, Мұхтар Мағауин құрастырған «Бес ғасыр жырлайды» деген халық ақындарының антологиясын еске алсақ та жетіп жатыр. Сол ақындардың арасынан Платон айтқан поэзия музасы Жидебайда «мыңмен жалғыз алысып жүрген» Абайдың кеудесіне ұя салып, сол ұядан басқа да ақындар мен жазушылар ұшып шығып, бұл өңірді «Әдебиет Меккесіне» (А.Сүлейменов) айналдырды. Пушкин поэзия шыңына өрмелемей, поэзия шыңының өзіне айналса, Абай да өлең сөздің патшасына – поэзия шыңына айналды. Анна Ахматованың айтуынша, Пушкиннен соң орыс поэзиясына қадам басқан әрбір жас ақын бұрынғы салдыр-салақ құрылым мен анайы сөздерден іргелерін аулақ салып, бәрі Пушкин стилінде, Пушкин рухында жазуды мақсат ете бастады. Абай да өзінен кейінгі ақындар үшін бағыт сілтеуші жарық жұлдызға айналды.
Абайдың 175 жылдығына орай, оның туған күнін жоғары деңгейде атап өтуге байланысты республикалық, халықаралық деңгейде ғылыми-конференциялар, оның шығармаларын өзге тілдерге аудару мәселелері кеңінен қолға алынып, газет-журналдарда ұлы ақын өмірі мен шығармашылығы жайлы көлемді де ауқымды мақалалар бірінен соң бірі жариялана бастады. Осындай ұлы дүбірдің Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен кеңінен қолға алынып отырғаны барша қазақтың көңілінен шыққан рух мерекесіне айналды. Біз Абаймен қайта қауышып, қайта табыса бастадық. Айта кетерлік бір жай – Абай туралы мақалалардың көпшілігі – Абай данышпан, Абай кемеңгер, Абай философ, Абай жаңашыл ақын деген сарында жазылып келеді екен.
Сонымен Абай несімен данышпан?
Ол үшін Аристотель, Платон, Сократ, Эпикур, Сенека, Пушкин, Гете, Лермонтов сияқты әлемнің ұлы философтары мен ақындарының ой-тұжырымдары Абай өлеңдері мен қара сөздерінде үндестік тауып жататынына айрықша назар аударып, мыңдаған тонна құмнан бір грамм алтын ажыратып алатын старательдер секілді, әр шығармада шашылып жатқан ой ұшқындарын ерінбей теріп, ерінбей екшеп, бір қарағанда елеусіз айтыла салғандай боп көрінетін өлең жолдарының астары мен тамырына тереңірек үңіліп, бәрін бір философиялық діңгекке тізіп шыққанда ғана Абайдың шын данышпан ақын екендігіне көзіміз жете түспек.
Әлемге әйгілі ойшылдар мен ақындар арасынан қазаққа ең жақын тұрғаны – Пушкин десек артық айтқандық бола қоймас. Оны қазаққа жақын еткен – Абай. Абай арқылы Пушкин қазақ даласына қазақтың төл ақынындай боп кең тарады. Ақшоқыда туған «Татьянаның қырдағы әні» қазақ арасына қазақтың өз әніндей боп, қазақ қыздарының махаббат жырындай боп аспандата шырқалды. Солай шырқатқан ұлы Абай, өйткені Пушкин рухы мен Абай рухы бір-бірімен үндес, өлең сөздің бар құдіреті мен бар сиқырын ақыл мен санаға, жүрек пен қанға бір-бірінен алыс жатса да бірдей сіңіре білген, бірінің ата-бабасы Африкада, бірінің ата-бабасы Азияның ешкімге белгісіз Жидебай деп аталатын бір түкпіріндегі аядай шеңберден әрі аспай тіршілік етіп жатқан Homo Sapiens бола тұра, Платон айтқан поэзия музасы екеуінің де кеуделерінен құтты қоныс тапқан өлең сөздің алтын ұясына айналды. Бірі – негр, бірі қазақ. Тегі негр бола тұра Пушкин орыс тілінің ескісін жаңғыртушы, жаңа сөздің жаратушысы боп, небәрі 37 жасында поэзия шыңына айналды. Царское селодағы лицейді бітірушілердің соңғы емтиханына поэзияның сол кездегі көзі тірі тәңірісіндей болып келген В.А.Жуковский де, Г.Р.Державин де ата-бабасынан бері орыс тілі мен әдет-ғұрпының барлық бояуын бойларына сіңіріп өссе де, Пушкин секілді поэзия шыңының өзіне айнала алмай, поэзия шыңына шыққан ақындар дәрежесінде қалып қойды. Қазақ тілінің барлық бояуы мен әдет-ғұрпын, ұшан-теңіз аңыз әңгімелер мен ертегілерін, батырлық жырлар мен сан алуан қиссаларды Абайдың құлағына жөргектегі кезінен бастап құйып отырған әжесі Зере болса, ондай әже Пушкинде болған жоқ, күтуші әжесі Арина Родионовна ғана болды. Арина Радионовнаны Пушкин өмір бойы қастерлеп өтті. Сағынып өтті.
«Подруга дней моих суровых,
Голубка дряхлая моя» – деп оған жүрек шымырлатар өлең жолдарын арнаса, «Қысқы кеш» деген атақты өлеңінде
«Что же ты, моя старушка,
Приумолкла у окна?
...Или дремлешь под жужжаньем
Своего веретсно?» – деп тәрбиешісін сағынышпен тағы есіне алады. Абай әжесі Зереге өлең арнаған жоқ, есесіне,
М.Әуезовтің «Абай» эпопеясында Зеренің немересіне деген ерекше мейірімі мен сағынышы Арина Родионовнаның мейірімінен асып түспесе кем түспейді.
Пушкиннің бала кезіндегі орыс ертегілерінің бәрі дерлік таза орыс өмірінен алынбаған, олардың басым көпшілігі араб, парсы, қала берді шығыс халықтарының сюжеттік желілеріне құрылған болып шығады. Батырлар жыры да қазақ жырындай бай емес. Былинадағы Илья Муромецтің өзі 33 жыл пеш үстінде мешел болып жатып, «Құданың құдіретімен» аяғына мінген соң «Қарақшы бұлбұл» мен «Ажалсыз Кащейді» өлтірумен ғана бітеді. Ал орыстың «Кащей бессмертный» деп жүргені, Олжас Сүлейменовтің түсіндіруінше, қырғыздың «Қосшы баласы» екен (Қосшы бала деген өзіміздің ертегілерде де толып жүр еді, Олжекең, амал қанша, оларды еске алмапты). Реті келгенде айта кету артық болмас, жас балаларды өжеттікке, тапқырлыққа тәрбиелейтін орыс ертегілерінің аздығын сезген Екатерина Екінші алты жасар немересі Александрға (кейін император) арнап, «Пелица» деген ертегі жазған екен. Ол ертегінің де оқиғасы орыс пен киргиз-кайсақ қақтығысының кезінде қайсақ ханының тұтқынына түскен 14 жасар принц Хлор, ханның қойған орындалмастай талабы – «тікенсіз раушан гүлін тауып әкелсең босатамын» деген талабын орындаудың жолын білмей көп азапқа түседі. Өзінің жайдарлылығымен, ақылдылығымен ханның қызы Пелицамен достасып, сол достықтарының арқасында екеуі тау басынан тікенсіз раушан гүлін тауып әкеледі (әсте, Эдельвейс болса керек). Немересін болашақта Ресей императорлығына ертегі арқылы тәрбиелеген Екінші Екатерина ертегісін былай аяқтайды: «Ел басқару үшін адам жастайынан төзімді, жігерлі, ақылды, айлалы, қасыңды досқа айналдыра білетін қасиеті болуы керек. Сол қасиеттерінің арқасында Хлор киргиз-кайсақ ханының талабын орындап, басына бостандық алады. Ханның қызы Пелица да онымен бірге кетеді». Ертегінің авторы ІІ Екатерина ханның атын атамайды, бірақ, Н.С.Лесковтың «Әулие» деп аталатын дәл осы кезеңге арналған әңгімесінде «Хан Джангир» деп анық айтылады.
А.Пушкиннің Пугачев көтерілісінің тарихын зерттеу үшін Орынборға келген сапары кезінде «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» оқиғасын қағазға түртіп алып, кейінірек ол жөнінде поэма жазбақ болыпты деген ауыз-екі әңгімені көп естіп өстік. Пушкиннің он томдық шығармалар жинағында ол туралы бір де бір дерек жоқ. Күнделіктерінде де, естеліктерінде де, Орынбор сапары жөніндегі жазбаларында да, достарына жазған хаттарында да, алдағы жоспарларында да ол туралы мәлімет кездеспейді. Шығармаларының толық жинағында Пушкиннің бітпей қалған сөйлемдеріне шейін жарияланған, бірақ, Қозы-Баян туралы ештеңе жоқ. «Пугачев көтерілісінің тарихын» жазу үстінде ол қазақ пен қалмақ соғысына тоқталып өтеді. Бірақ, Пушкин бұл жолы қазақтарды бұрынғыдай «киргиз-кайсақ» демей, «киргиз-казаки» деп атаған. «Но киргиз-казаки... вооружились с величайшей ревностию. Их ханы, Нурали в Меньшой, Аблай в Средней и Эралы в Большой Орде, один за другим нападали на калмыков со всех сторон... Весной следующего (1772) года кыргызцы (буруты) довершили несчастье калмыков, загнав в обширную песчаную степь по северную сторону озера Балхаш, где голод и жажда погубили у них множество и людей и скот...». «Киргиз-казақ» деп атаса да, қазақ өміріне бұдан гөрі кеңірек тоқталуына оңтайлы сәт туа тұрып, Пушкин ол оқиғаларды сыдыртып өте шықты. Бәлкім, оның жанында қазақ тарихын білетін, ол халықтың бай ауыз-әдебиеті, батырлар жыры, лиро-эпостық поэмалары бар екенін айтып бере алатын адамның болмағанынан шығар. Дәл осы тұста Пушкиннің 1820 жылы император Александр Біріншімен кездескен сәті еске түседі. Император Пушкиннің өлеңдеріндегі теріс саяси ағымдарына қатал сын айта отырып: «Егер осы бағыттан таймайтын болсаң, мен сені Сібірге жер аударамын» деп қорқытады. Сол кезде жасы енді ғана жиырма бірге толған Пушкин патшаның аудиенциясынан шыққан соң, өзінше ойлана келіп: «Несі бар, Сібірге жер аударылсам Ермак пен Көшім хан туралы шығарма жазар едім» деп жан түбінде жасырынып жатқан ішкі жоспарынан хабар беріп өтеді. Демек, Пушкин Ермак пен Көшім ханның тарихын жақсы білген деген сөз. «Әттең!» – дейсің осы тұста амалсыз езу тартып, – Александр І немесе одан кейінгі Николай І ақыры айдаудан көз ашпай жүрген Пушкинді Кавказға емес Сібірге айдамаған екен!» – деп.
– Бәлкім, оның құдіретті қаламынан Көшім хан туралы «Борис Годуновпен» немесе «Бақшасарай фонтаны» поэмасымен деңгейлес трагедия туып қалуы ғажап емес еді ғой. Оның үстіне, Көшім ханның 18 жастағы әйелі Сүзгенің аспандағы ай мен күн ғана таласа алатын сұлулығы жайлы тамсана поэма жазған әйгілі «Конек-Горбунок» ертегісінің авторы П.П.Ершовтың «Сүзге» поэмасында суреттеген тәкаппар Сүзге жайын естіген Пушкиннің сұлу әйелге деген әрқашан «есігі ашық» жүрегі ғашық болмай қоймас еді. Көшім хан жеңіліп, қайтадан әскер жинауға кеткенде шатырында жалғыз қалған Сүзге: «Егер елімді Ертістің ар жағына аман өткізсеңдер, мен Ермакқа күйеуге шығуға уәде беремін» деген айламен елін құтқарып болған соң у ішіп өледі. Ермак келгенде оны тірі екен деп аяғына жығылады. Бірақ, ол бүкіл сән-салтанатымен сұлу қалпында өліп кетіпті. Егер Көшім-хан туралы поэма жазатын болса, Пушкин мұндай тәкаппар өлімді аттап өте алмас еді. Грек аңызындағыдай, өзі өлтірген Амазонкалардың патшайымы Пенфезилияның шлемін сыпырғанда, ай мен күндей сұлу әйелді көріп, өзі өлтірген әйелге өзі ғашық болатын Ахилл сияқты, Сүзгенің өлі денесіне Пушкин де ғашық болар еді. Троя соғысында адам өлтіріп үйренген Ахилдің алапат сезімін оятқан сұлулық, ақын жүрегін неге оятпасын! Осы оқиғада айтпай кетуге болмайтын тағы бір ерекше деталь бар. Амазонкалардың патшайымы Пенфезиляның шлемінің маңдайында бүкіл ислам әлеміне ортақ жарты айдың рельефі болғаны жайлы аңыз да атүсті ғана айтылып өтеді. Тарихи болжам бойынша, Грекияны ең алғаш түркі жұрты мекендеген деген аңыз рас па? Оған нақты дәлел жоқ, тек аңыз ғана бар. Аңыздың ар жағында шындық жатпаса ол бекерден-бекер тумайды ғой. «Легенда не всегда лжет, иногда она правдивее истины» деген Эдмон Ростанның пікірі осы аңыздың ар жағында шындық жатқан шығар деген ойға жетелейді. Троя соғысының өткен кезі б.з.д. 13-12 ғасыр, ал ислам дінінің пайда болуына әлі бір жарым ғасырдан астам уақыт бар. Амазонкалардың патшайымы Пенфезилияның шлеміндегі мұсылман символикасы қайдан жүр? Бұл да шешімі табылмайтын тылсым сұрақтардың бірі.
Абайдың романтикалық, философиялық өлеңдері мен қара сөздерін оқып отырып, басқа ақындардан гөрі оған Пушкин бәрінен жақын тұрғанын сезінеміз. Әлемдік ой-қазынасының «тайқазандары» Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур, Еврипид, Сенека және басқалардың философиялық көзқарастарымен Пушкин шығармашылығы арқылы танысқанын да аңғаруға болады. Аталған ұлы философтардың еңбектерімен Абай мәтіндік нұсқалары арқылы танысты ма, әлде Пушкин шығармалары мен хаттарында, күнделіктері мен жолжазбаларында, немесе көне Грекия мифологиясы мен басқа да Еуропа елдерінің өткен-кеткен тарихы мен әдеби әлеміне өз тұрғысынан баға беріп отырған қыруар мақалалары арқылы танысты ма, ол жағы белгісіз. Белгілісі біреу-ақ: әлемдік ойшылдар мен философтардың еңбектері Абайға етене таныс болған. Абай өлеңдері мен қара сөздеріндегі Адам, Болмыс, Махаббат, Ғадауат, өмір, өлім, қуаныш, қайғы, бақыт пен бақытсыздық, жауыздық пен ізгілік, жаратушы күш пен жаратылушының арасындағы эквиваленттік байланыс, тіпті, Л.Толстойдың «адамды дұрыс жаратпағансың» деп Құдайға реніш білдіретін ойларынан да бейхабар қалмағаны аян. Абайдың өзіндік ойлары жоғарыда аталған философтардың ойларымен ұштасып жататыны сондықтан болса керек. «Ұштасып жату» – ойды қайталау емес, адам мен қоғам, өмір мен тағдыр арасындағы сан түрлі шырғалаңдардан туындайтын әр ойшылдың өзіндік топшылауы. Мәселен, ежелгі Рим философы Луций Анней Сенека Луцилиге жазған кезекті бір хатында: «Сотвори сам себе счастье» деп кейіннен нақыл сөзге айналған ақыл-кеңесін айтса, Абай: «Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме» деп өзінше өсиет айтты. «Қайғы келсе қарсы тұр» деген Абайдың сөзі Сенеканың философтар арасында нақыл сөз болып қалыптасқан сөз тіркесі секілді, қазақ арасында да мәтел болып тарап кетті. Бұл екеуінің де айтылулары басқа болғанмен, мағыналары бір. «Пора, мой друг, пора! Покой сердце просит» деген Пушкиннің шаршаңқы өлеңі бар. Тіршіліктегі бітпейтін арпалыстан, ішкі күйзелістен туатын шарасыз сәтті білдірген жолдар. «Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда» деп Абайдың өзі айтқандай, ойлы ақынды ой қажытпай жүре ме, Абай да Пушкин секілді ойдан қажыған кезінде: «Ауру жүрек ақырын соғады жай, өз дертін тығып ішке білдіре алмай» деп адамның қажыған сәтін Пушкиннен де әріге апарып тастапты. Ой арпалысынсыз бір сәт өмір сүре алмайтын ақындардың ішкі күйзелістері бір-біріне қандай ұқсас болса, жүректерінің импульстері де бір-бірімен солай ұқсас соғатын болса керек. Бұл екі жолдың айтылуы екі бөлек болғанмен адам жанының күйзеліске ұшыраған бір сәтін екі ақын екі жақта жатып дәлме-дәл суреттеп отыр. Тек сөз басқа, мағына бір.
Қалай дегенмен де Пушкин жер жағынан да, уақыт жағынан да «өз ауылымыздың баласы» ғой, тіпті, Пушкин өлгенде Абай 9 жаста болатын. «Өз ауылымыздың баласы ғой» деп отырғаным да сондықтан. Пушкинді өзімсінсек, Абай ойларын Абайдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүріп кеткен Аристотель ойларымен салыстырып көрейік. «Адам баласы бақытқа ұмтылады, алдынан қайғы шығады. Ол қайғыны жеңіп, бақытқа қайта ұмтылады. Бақытқа қолы жеткенде алдынан тағы бір қайғы шығады. Осылай оның өмірі арпалыспен өтеді. Демек, мәңгі бақыт болмайтыны сияқты мәңгі қайғы да жоқ», – деп қорытындылайды ойын Аристотель. Ал Абай осы ойды әрі қарай дамыта түседі.
«Көңілімнің күйі өшкен соң,
Жалғанда болмас жұбаныш.
Өмірді қылдың Құдайым,
Қызығы жоқ қуаныш»,
– деп Л.Толстой сияқты Құдайға сәл реніш білдіріп, әлгі ойын әрмен қарай жалғастыра келіп.
«Жақсылық ұзақ тұрмайды,
Жамандық әр кез тозбайды» деп бақыт пен бақытсыздық жайлы ойын өзіне тән сабырлылықпен аяқтайды.
«Тьмы низких истин нам дороже,
Нас возвыщающи обман», – деп жалған мақтауға жаны құмар жаралған пенде біткеннің осалдығына Пушкин таңданыспен мысқылдай қараса, Абай Пушкиннің бұл ойын нақтылай түседі.
«Мақтан, жел сөз жанға қас,
Қошеметшіл шығарған...
Мен мақтанның құлы емес».
Пушкин заманы мен Абай заманын, Пушкин өмір сүрген орта мен Абай өмір сүрген ортаны еске алсақ, екеуінің арасында жер мен көктей айырмашылық бар екенін бәріміз жақсы білеміз. Жоғарыда аталған ұлы философтар білім мен ілім теңізіне еркін шомылып жетілген тұлғалар. Пушкиннің де Грек мифологиясынан бастап өз замандастарына дейінгі еуропа және орыс әдебиетінің бар жетістігін қадағалап оқып, бойына сіңіріп өскені белгілі. Ал Абай қандай ортада өмір сүрді? «Соқтықпалы соқпақсыз жерде өстім, мыңмен жалғыз алыстым кінә қойма», «Сенісерге жан таба алмай сенделеді ет жүрек» деп, «Халқым надан болғасын қайтып адам болайын», – деп қандай ортада өмір сүргенін байғұс Абай зар қып айтып кетпеп пе еді. Егер ол Пушкин, Гете, Сенека, Сократ заманында өмір сүрсе қалай болар еді? Бәлкім, Абай да солармен иықтасып тұрған әлемге аян ұлы тұлғалардың бірі болар ма еді? Сөз жоқ, оның есімі солармен бірге аталар еді. Мен айтар едім, Абайдың қара сөздері Сенеканың Луцилиге жазған философиялық хаттарынан кем түспейді. Сенека болса философиясы мен әдебиеті, қоғамдық құрылысы мен театры мейлінше қалыптасқан Рим империясының кезінде өмір сүрді (б.з. І ғасыр). Оның ой тереңдігі мен шешендік шеберлігі император Калигуланың, одан кейінгі Неронның қызғанышын оятты. Сол қызғанышы қауіпке айналып, өзін тәрбиелеп өсірген Сенеканы Нерон өлім жазасына бұйырды. Бұйрықтың орындалу тәртібі бойынша Сенека әйелі екеуі бір бөлмеде қан тамырларын қиып қайтыс болды. Сократ та бұйрық бойынша у ішіп өзін-өзі өлтірді. Оның да жағаласқан адамдары жоғары билік иелері еді. Ал Абай кіммен алысты? Надандықпен, қараңғылықпен, ата-атаға бөлініп, «бас-басына би болған» тобықтының тобырымен, қала берді арғын мен найманның арасындағы бітіспес даумен, оның арасында, орыс билеушілерінің қазақ даласын отарлауға келген ұсақ шенділерімен арпалысып өтті. Семейдегі медреседен басқа білім ошағы жоқ, бір ауылдың, бір өңірдің шеңберінде өмір сүрген Абайдың адамзаттық философиясымен терезесі тең дәрежеде ұштасып жататын ойларын ерекше құбылыс – Абай феномені деп атамасқа лаж жоқ.
Дулат ИСАБЕКОВ,
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
(Жалғасы бар)
