Жалпы, мемлекеттік тілдің дамуы­на бірінші кезекте мем­лекет­тік қызметшілердің тигі­зер көмегі мен ықпалы зор. Өйт­кені, мемлекеттік саясатты іс жүзіне асыратын негізгі буын осы болғандықтан, қара­па­­йым халық, әсіресе жастар ше­неу­ніктерге қарайды, солар­дың кәсіби біліктілігіне қа­рап, би­лік­ті бағалайды, өз бола­ша­ғы­на қатысты бағыт-бағ­дарын, жос­парларын түзеді. Сон­дық­тан мем­лекеттік қызмет­шілер мем­­лекеттік тілде жетік сөйлеп, қыз­мет көрсетсе, қоғамда да мем­лекеттік тілге деген құрмет пен қажеттілік арта бермек. Осы орайда, Елба­сы­мыздың «Мем­лекеттік тілді біл­мейінше, мем­лекеттік органдарда, қызмет көр­сету саласында, құқық қор­ғау ор­ган­дарында, немесе сот сала­сында жұмыс істеу мүм­кін болмайды» деген сөзі де бүгін­гі күннің және келешектің нақты ұс­танымы болатындығын айқын­дап тұрғанын айта кеткен жөн деп ойлаймын.

Қазіргі күні республика соттарында сот төрелігін жүзеге асырушы судьялардың басым бө­лігі қазақ тілін еркін мең­герген, сот төре­лігін мем­лекет­тік тілде сапа­лы жүзеге асы­ра алатын тұл­ғалар, егер де халық сотқа қазақ тілінде жүгінетін болса неме­се өкілетті органдар тергеуді мем­ле­кет­тік тілде жүргізсе, бар­лық өңірлерде сот істерін қазақ тілінде қарауға қауқарлы судьялар жеткілікті.

Еліміздің сот жүйесі Тәуел­сіздік жылдарынан бері терең реформаларды басынан өткерді. Бүгінгі күнде Жоғарғы сот төр­ағасы Жақып Асановтың басшы­лығымен сот төрелігі заман талабына сай жүргізіліп келеді. Елбасы алға қойған міндеттерді орындаумен қатар, елімізде сот жүйесінің өзіндік заңдық базасы қалыптасты. Жоғарғы сот төрағасының бастамасы аясында сот жүйесі одан әрі рефор­ма­­ланып, сот билігіне деген жауап­­кершілік те арта түсті, жаңа­шыл реформалар жүзеге асырылуда. Әділ сот жүйесінің жұмысы әлемдік стандарттарға сәй­кестендіріліп, соттың тәуел­сіздігін кепілдендіретін құқық­тық тетіктер енгізіліп жатыр. Елі­мізде соттан ашық, сот­тан жария бірде-бір мекеме жоқ десем, қателеспеймін. Халық­тың сот­қа деген көзқарасы жақ­сар­ды. За­манмен бірге заң­ның өзгергенін халық біліп те, көріп те жүр. Жоғарғы сот тара­­пынан судьялыққа үміт­кер­­лер­ді іріктеу кезінде қазақ тілін меңгерген, іс қарай біле­тін тұл­ғаларға ба­сым­дық бере­тін­дігі, соңғы кезде судья ретінде таға­йын­далған, сот төраға­лығына ұсы­нылған тұлға­лар ара­сында мем­лекеттік тілді мең­герген тұл­ғалар санының өсіп келе жатқан­дығы қуантады.

«Қазақстан Республикасын­дағы Тіл туралы» Заңның 13-бабына сәйкес Қазақстан Рес­пуб­ликасында сот iсi мемлекетт­iк тiлде жүргiзiледі, ал қажет бол­ғ­ан жағдайда, сот iсiн жүр­гiзуде орыс тiлi немесе басқа тiлдер мемлекеттiк тiлмен тең қол­данылады. Десек те, әлі де болса соттарда іс жүргізу көбінесе орыс тілінде өтетіні рас. Оның себебі АІЖК-нің 14-бабына сәйкес сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз берілген тілге қарай сот ұйғарымымен белгіленеді. Бір іс бойынша іс жүргізу бастапқы белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады. Яғни талап-арызы қай тілде берілсе, іс тек сол тілде жүргізіледі. Ал іс жүргізу тілін білмейтін немесе жөнді білмейтін іске қа­ты­су­шы адамдарға сотта ау­дар­­машының қызметін тегін пай­далану қамтамасыз еті­леді. Бұл ретте, әрине, кезде­сетін қиындықтар да бар. Мысалы, қазақ тілінде жазылған арызға тір­келген құжаттардың басқа тілде болуы, іс бойынша жасал­ған сұраныстарға іс жүр­гізу тілінен басқа тілде жауап бе­рілуі. Мұндай кездерде, арыз берушіге басқа тілдегі құ­жат­тардың аудармасын тіркеу ұсы­нылады, оған мүмкіндігі бол­ма­ғанда, аудармашының көме­гімен құжаттардың аударма­лары жасалады. Немесе, сотқа талап-арызды орыс тілінде беріп, алайда істі сотта қарау ба­­ры­сында талапкердің өзі мем­ле­кеттік тілде түсінік беруді қа­лайтындарын, ал талап-арызды басқа құжаттар орыс тілінде бо­луына байланысты ғана сол тіл­де бергенін айтып жататын жағ­дайлар да кездеседі.

Бұған негізінен мемлекеттік және басқа да мекемелерде келісім шарттар жасаған, құ­жат алмасқан кезде әлі де болса мем­лекеттік тілден гөрі, орыс тілінің басымдықта қолда­ны­лып келе жатқаны себеп болып отыр. Қызметкер­­лер­дің мем­­лекеттік тілді біл­­меуі, бұрынғы қалып­пен жүруге бейімдігі өз­геріс енгізуге нем­құ­рай­­ды­лы­ғы да осы қатарда. Қа­лай бол­ғанда да, сотқа талап­арыз­дар­ды мемлекеттік тілде беру­ге, сот процесі барысында мем­лекет­тік тілде түсінік беру мүм­кін­дігіне шектеу жасал­мауы қажет. Тіл тағдыры – ұлт тағ­дыры, отансүйгіштіктің, ұлт­тық намыстың мәселесі.

Сөз басында мемлекеттік тіл­дің дамуына мемлекеттік қыз­мет­шілердің ықпалы мен қосар үлесі зор деуіміздің мәнісі де осында жатыр. Сондықтан сотта істерді қарау барысында да мемлекет­тік тілдің қолданысына қыра­ғы болу қажет. Соның ішін­де мем­лекеттік қызметкерлер ана тілінде сөйлеп, ана тілінде сауат­ты жаза білуге, сөйтіп өз­ге ұлт өкілдеріне үлгі-өнеге көр­сетулері тиісті.

Біздің Нұр-Сұлтан қалалық сот­тарында мемлекеттік тіл мә­селесі толықтай шешімін тап­ты деп сеніммен айтуға болады. Мәселен, Нұр-Сұлтан қала­лық сотында құжат айналы­мы мемлекеттік тілде жүргі­зіледі. Атап айтқанда, ішкі ұйым­дас­тырушылық құжаттар – өкім­дер, анықтамалар қазақ тілінде шығарылады, жедел кеңестер мен олардың хаттамалары қазақ тілінде жүргізіледі. Аудандық соттарға, өзге мекемелерге құ­жаттар тек мемлекеттік тілде жол­данады. Басқа да мем­ле­кет­тік органдар мен ұйымдар­дың, азаматтардың арыз- өті­ніш­теріне де жазылған тіліне қара­мас­тан, мемлекеттік тілде жауап беріледі. Әрбір сот маманы-мем­ле­кеттік қызметшіден мемле­кет­тік тілді жетік білуі талап етіледі.

Осы орайда, мекемедегі мем­лекеттік тілдің үлес-салма­ғының қаншалықты жоғары болуы бірінші басшыға тікелей байланысты екендігі айтпаса да түсінікті. Бұл ретте Нұр-Сұл­тан қалалық сотының төраға­сы Тілектес Бәрпібаевтың мемле­кет­тік тілді жетік білуі, айрықша жанашырлық танытуы жоғарыда айтылған үдерістердің жүзеге асып, ана тіліміздің мәртебесін асыруға септігін тигізіп отыр­ғанын айту парыз. Өйткені, бү­гінгі күні мемлекеттік тіл мә­селесі аса зор қоғамдық және саяси маңызға ие болып, ардың ісіне айналып отыр.

Ендеше, тоқ­сан рулы елдің дауын тоғыз ауыз сөзбен түйіндеген ата-баба­ларымыз­дың дәстүріне сай жү­йелі сөйлей білсек, бәрімізге де абы­рой. Ең бас­­тысы, тіліміздің мәр­те­бесі асып, заман талабына сай жан-жақты дами түсетіні анық.

Оралхан Тұрсынов,

 Нұр-Сұлтан қалалық сотының судьясы