2017 жылғы 12 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің №827 қаулысымен «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.
Бағдарламаның негізгі мақсаты – орта мерзімді перспективада цифрлы технологияларды пайдалану арқылы республика экономикасының даму қарқынын жеделдету және халықтың өмір сүру сапасын жақсарту, сондай-ақ ұзақ мерзімді перспективада Қазақстан экономикасын болашақтың цифрлы экономикасын құруды қамтамасыз ететін түбегейлі жаңа даму жолына көшіру үшін жағдай жасау.
Бағдарлама шеңберінде виртуалды мұражайлар, мұрағаттар желісін құру және барлық музейлік, архивтік қорларды, концерттердің, пьесалардың жазбаларын, материалдық және материалдық емес тарихи және мәдени мұраның маңызды элементтерін электронды форматқа аудару жоспарлануда. Ақпаратқа қол жеткізуді жаңа бірыңғай электронды порталын құру арқылы қамтамасыз етуге болады, ол еліміздің мәдени өмірін бір танымал ресурсқа аударуға мүмкіндік береді. Бұл – Қазақстанның әлемдік кеңістіктегі мәдениеті мен өнерін алға жылжытудың және оны кең танымал ету мүмкіндіктерінің ең қолжетімді форматы.
Қазіргі жаһандану заманында тарихи құнды жәдігерлер мен құжаттарды көздің қарашығындай қорғаумен қатар, оны қалың көпшілікке таныту және халық игілігіне айналдыру – аса маңызды әрі жауапты іс. Осы жағдайда құнды тарихи құжаттар мен деректер сақталатын архив мекемелерінің орны ерекше. Архивтер бүгіндері мемлекеттің негізгі нышаны болып табылады. Себебі мемлекеттік архивтер еліміздің өткен тарихы туралы деректік және құжаттық мол мәлімет беретін аса маңызды мәселелердің біріне саналады.
Меніңше, «сандық фабрика» жобасына бөлінетін 96 млрд теңге қаржы «ұстағанның қолында, тістегеннің аузында» кетпес үшін, «Архив-2025» бағдарламасы аясында төмендегі мәселелерге назар аударған жөн деп ойлаймын.
Алдымен архивтердің материалдық базасын нығайтуымыз керек. Қазіргі күні Қазақстандағы архивтердің 80-90 пайызға жуығы кешегі кеңестік кезеңдегі ғимараттар. Архивтер өрт-дабыл қондырғыларымен жабдықтау, темір және автоматты сөрелермен, аса құнды құжаттарды сақтайтын герметикалық өздігінен жабылатын бокстармен жабдықтау соңғы үлгідегі компьютер, көшірме аппараттарымен жабдықтауды қажет етеді. Сонымен бірге біздегі архивтердегі қолданылып жүрген нормативтік құқықтық актілер әлі де толық дұрыс жолға қойылмай келеді.
Жұмыс істейтін жас архивистерге арнап мемлекеттен жалдамалы пәтерлер бөлуді қолға алған жөн. Қазір қалалық жерлерде жұмыс істейтін жас архивистер мардымсыз ақшамен үй жалдап тұра алмайды, сондықтан қаржысы көп жұмыс көзін іздеп кетіп жатады. Оларды қызықтырып тұрғын үй кезегіне қою, архвистердің жалақысын 30-40 пайызға дейін көтеру керек. Кешеге дейін облыстық немесе аудандық әкімдіктегі беделді адамды зейнеткерлік жасқа жеткеннен кейін архивке басшы қылып жіберу дәстүрі сақталып келді, бұдан арылатын күн жетті деп ойлаймыз.
Архивтегі штат бірлігіне мән беру керек, себебі архив қорындағы құжаттар санына байланысты штат бірлігін белгілеу қажет.
Жоғары оқу орындарында архивист кадрларын даярлау, архив саласы бойынша мәліметтерді сараптау және өңдеу бойынша маман (Data Scientist), ІТ мамандар әзірлеуге мән беретін кез жетті. Қазір аудандық архивтерде бір бағдарламашы жылына 141050 парақты сканерлеп (тігу, сөгу) отыр, осыған жоғары, орта білімі бар жұмыссыз жүрген 2 бағдарламашыны қоссақ, жұмыс көлемі артқан болар еді. Аудандық жерлердегі сканерленген құжаттарды облыс орталығындағы сервис орталықтарына қосу керек.
Архив құжаттарын цифрландыру үшін сервистік орталық, сканерлеу кезінде көшірмені сөккенде, тіккенде әрбір құжатқа жекелей мән берілгені жөн. Сөгіп сканерлеу, қайта тігу, бүлінген, үлбіреп тұрған, мәтіні өшіп бара жатқан ескі парақтарды орнына келтіріп тігу, реставрациялау бір мезетте жүргізілетін жұмыстар. Бұл жұмыстардың барлығына арнайы білімі бар архивист мамандар қажет. Архивтердегі құжаттардың барлығын цифрландыру қажет деп ойлаймын. Себебі қорға алынған құжаттардың барлығы СТК-дан іріктеуден өткен, тарихи маңызы бар құжаттар. Сканерлеу жоспарлағанда алдымен арнайы комиссия құрып, аса құнды құжаттарды жоспарлаған жөн.
Көпшілік жағдайда архивті еңбек өтілін анықтап, куәландыратын орын деген жаңсақ пікір қалыптасқан. Архивтің қоғамға қандай пайда әкелетінін, әлемге тараған короновирус кезінде архивистер виртуалды көрмелер, онлайн сабақтар, семинарлар, кездесулер ұйымдастыру арқылы көрсете білді. Бағдарлама бойынша жұмыс көзі ретінде архив саласын жұмыссыздармен толтыру барып тұрған көзсіздік.
Сонымен қатар ұлттық архив құжаттарын жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер қолына беру ақылға қонымсыз іс деп ойлаймын. «Ұлттық архив қоры және архивтер туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 желтоқсандағы заңының 7-бабы «Ұлттық архив қорының құжаттарын меншіктену құқықтарына кепілдік беру мен оларды қорғау» туралы 6-тармақшасында «Ұлттық архив қорының мемлекеттік меншіктегі құжаттары мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру, сатып алу-сату, айырбастау немесе сыйға тарту, яғни меншік құқығын беруге байланысты мәмілелер жасау объектісі бола алмайды, сондай-ақ оларды тұрақты сақтау үшін басқа мемлекеттерге әкетуге болмайды» – деп көрсетсе, «Ұлттық архив қорының құжаттарын пайдаланудағы шектеулер» туралы 16-баптың 4-тармақшасында «Аса құнды құжаттардың төлнұсқалары, сондай-ақ физикалық жай-күйі қанағаттанарлықсыз архивтік құжаттар архивтік құжаттарды пайдаланушыларға берілмейді. Олардың орнына көшірмелері беріледі» деп көрсетілген. Біздегі аса құнды және ескі құжаттарды жекенің қолына беру, біріншіден заң талаптарына қайшы келсе, екіншіден, қолда бар барлық құнды құжат желге ұшып, айдың аманында айырылып қалмасымызға кім кепіл бола алады?
«Архив-2025» бағдарламасы аясында бөлінгелі отырған қаражатты шетелдік архивтерден қатар өзіміздегі құжаттарды ғылыми айналымға тартып, кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізген жөн.
Болатбек ҚУАТОВ,
«Қызылорда облысының мемлекеттік архиві» КММ Арал аудандық филиалының басшысы
