«Қазархив» басқармасы қажет

Прези­ден­т архивінен басқа архивтер­дің бар­лығын Мәдениет және спорт ми­нис­тр­­­лігіне бағындыру – қисынсыз ре­фор­маның көрінісі. Біздің ойымызша, Премьер-Министр мен Үкімет аппаратына тікелей бағынатын Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы «ҚАЗАРХИВ» республикалық бас­қар­­масы құрылып, оған барлық рес­пуб­­ликалық және жергілікті архивтер желісі бағындырылуы тиіс. Архив бас­қармасының басшысында арнайы білім және мемлекеттік мүдде тұрғы­сынан әре­кет ететін білік болғаны жөн. Әлі есім­де, кезінде, Хасанаев Ма­рат  сынды мық­ты архив маманы болған еді. Бұл саланы сон­дай мықты мамандардың бірінің бас­қарғаны жөн деп білеміз. Өкінішке қа­рай, сол ағамыздан кейін Орталық мем­лекеттік архивін әртүрлі сала ма­мандарының басқарып келе жатқа­нын кө­зіміз көріп жүр.

«Қазархив» басқармасын құру идея­­сы бізге көктен келген жоқ. Жеке бас­қарманың қажеттігі осы жүйе тарихын саралау барысында айқындалып отыр. 1921 жылдың 1 қыркүйегінде ҚАКСР Ағарту халкоматының Академиялық ор­талығына бағынатын Орынбор-Торғай архивінің негізінде Республиканың Ор­та­лық өлкелік архиві мемлекеттік ме­кемесі құрылды. Міне, осы кезден бас­тап, Қа­зақ­станда орталықтандырылған архив жүйесінің қалыптасу тарихы бас­талады. 1922 жылы 24 қаңтарда ҚАКСР Ағарту халкоматының Коллегиясы атал­­­­­­ған архивтің ережесін бекітіп, та­ри­­хи маңызы бар құжаттарды жинау мен сақтау жүйесі жолға қойылды. Ал 1923 жылы 7 ақпанда Қазхалкомкеңес төр­ағасы Сәкен Сейфуллин «Кеңестік және коо­перативтік мекемелердің ҚКСР Орта­лық архиві мен оның бөлімдеріне архив материалдарын өткізу тәртібі туралы нұсқаулығын» бекітіп, қор жинақтаудың бірыңғай тәртібі жасалды. 1923 жылы 26 сәуірде ҚазОАК-нің №39 қаулысымен «Қырреспубликаның Орталық Архиві туралы ереже» және №40 қаулысымен «Губерниялық Архив Бюролары туралы ереже» бекітіліп, Орталық архив ҚазОАК қарауына берілді және бір мезетте РКФСР Орталық архивінің бөлімі болып есептелді.

1924 жылы қазанда Түркістан Рес­пуб­ликасы ұлттық территориялық аумақ­тарға бөлінгеннен кейін, ТАКСР-ге қарасты болған Сырдария және Же­ті­су облыстық архивтері ҚАКСР Орта­лық архиві жүйесіне қосылғанымен, сол кездегі осы екі үлкен облыстың (қа­зіргі төрт облыстың) 1918-1924 жыл­дар­дағы тарихына қатысты маңызды құжаттар Өзбекстан республикасында қалып қойды. Кеңес заманында бұл құжаттардың көпшілігі жабық болса, кейінгі жылдары өзбек тарабы архивтерін тарс жауып, қазақ тарихшылары түгілі, өзбек тарихшыларының өзін кіргізбей отыр. Бұл да шешуді қажет ететін өзекті мәселе!

1930 жылы Орталық архив ҚазОАК қарамағындағы ҚАКСР Орталық архив басқармасы (ОАБ) болып қайта құ­рылып, оған республикадағы барлық архив істерін басқару жүктелді. ОАБ-ын жоғарғы мемлекеттік билік органы болып табылатын ҚазОАК Президиумы тағайындайтын меңгеруші басқарды. 1936 жылы 15 қаңтарда ҚазОАК бе­кіт­кен жаңа ережеге сәйкес, ОАБ ҚазОАК Президиумы жанындағы Ғы­лым комитеті қарауына берілді. Бұл кезде Ғылым комитетін С.Меңдешев басқаратын еді. ОАБ-на облыстық, ок­ругтік және аудандық атқару коми­тет­терінің жанындағы архив бюролары бағындырылды.

Автономиялы Қазақ Республика­сының одақтас республика болып қайта құрылуынан кейін, 1937 жылы 10 ақпанда ҚКСР ОАБ-ы ҚАКСР ХКК жанындағы Қорықтар мен тарихи ескерткіштерді қорғау басқармасының қарауына берілді. Бір қызығы, бұл кезде тағы да басқарма бастығы С.Меңдешев болатын. Бұл да өз кезегінде арнайы зерттеуді қажет ететін тарихи тақырып болып табылады.

1937 жылы мамырда басталған жап­пай қуғын-сүргін шараларының заң­ды нәтижесі ретінде, 1938 жылы 14 қыр­күйекте ОАБ мен оның жергілікті органдары ҚКСР Ішкі істер халкоматы қарауына берілсе, 1939 жылы 14 мамырда ОАБ-ы ҚКСР ІІХК-ның архив бөлімі болып қайта құрылды. 1942 жылдың қаңтарынан бастап ҚКСР ІІХК-ның ар­хив бөлімі – мемлекеттік архивтер бө­лімі болып қайта аталса, 1944 жылы 4 ақ­панда ҚКСР ІІХК-нің Мемлекеттік архивтер басқармасы болып, 1946 жы­лы 11 ақпанда ҚКСР ІІХК-нің Архив бас­қармасы болып қайта құрылды. Яғни 1937-1953 жылдардағы сталиндік жаппай қуғын-сүргінге ұшыраған қоғам және мемлекет қайраткерлерінің, мыңдаған жазықсыз адамның істері ІІХК қара­уында болды.

1953 жылғы 5 наурыздан кейін ішінара басталып, КОКП-ның ХХ съезінен кейін жаппай жүргізілген ақтау шараларынан кейін, қуғын-сүргінге ұшыраған адамдардың істері мен оған қатысты құжаттар мен материалдарды толығымен ІІМ-нен бөлініп шыққан Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті (1954 жылы) қара­уына алу жұмыстары аяқталған соң, 1960 жылы ҚКСР ІІМ-нің Архив басқармасы (АБ) ҚКСР Минкеңесінің қарауына то­лығымен өткізілді.

1972 жылы 27 қарашада ҚКСР Мин­­­­кеңесінің АБ-ы ҚКСР Минкеңесі жанын­дағы Бас архив басқармасы (БАБ) болып қайта құрылып, оның қара­уына Орталық мемлекеттік архивтің ғы­лы­ми-техникалық құжаттары, ҚКСР ки­но-фотоқұжаттары мен дыбыстық жаз­ба­ларының орталық мемлекеттік архиві, 19 облыстық мемлекеттік архиві мен облыстық архивтердің 30-дан астам филиалдары берілді.

ҚКСР-нің 1990 жылы 20 қарашадағы «Қазақ КСР-де мемлекеттік өкімет пен басқару құрылымын жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заңымен ҚКСР Минкеңесі ҚКСР Минкабинеті ретінде қайта құрылған соң көп ұзамай, 1991 жылы 18 сәуірде бұрынғы БАБ-ы ҚКСР Минкабинеті жанындағы Бас архив басқармасы (1991-1993) болып қайта құрылды. Бас архив Минкабинеті тікелей басшылық ететін ҚР-ның мемлекеттік басқару орталық органы болып табылды. Орталық мұрағаттар жүйесін Орталық мемлекеттік архив, Орталық мемлекеттік кинофотоқұжаттар және дыбыс жазба архиві, Орталық мемлекеттік ғылыми-техникалық құжаттар архиві құрады.

Министрлер кабинетінің 1993 жылғы 17 мамырдағы қаулысына сәйкес, БАБ Минкабинеті жанындағы Мұрағаттар және құжаттама бас басқармасы (Бас мұрағат басқармасы) 1993-1995) болып қайта құрылып, осы жылы 2 желтоқсанда басқарма туралы ереже бекітілді. Осы кезеңде тәуелсіз Қазақстандағы архив ісінің дамуына М.Хасанаев кәсіби ма­ман ретінде көп еңбек сіңірді. 1974 жы­лы Мәскеудің тарихи-архив институ­тын бітірген соң, 1974-1979 жылдары Орталық мемлекеттік архивте ғы­лы­ми қызметкер, инспектор, аға инс­пек­тор болса, 1979-1994 жылдары архив директоры болып істеген кә­сіби маман 1994-1996 жылдары Бас мұ­ра­ғат басқармасының бастығы болып жұ­мыс істеді. Осы кезеңде жабық жатқан көптеген қор ашылып, тарихшылардың назарына ұсынылды. Ұлттық архив қо­рын қалыптастыру мен сақтау, оларды есепке алу мен тексеру, қор құжаттарын пайдалану мен ғылыми тұрғыдан жа­риялау үрдісі қа­лыптасты. Тікелей Үкі­мет қарамағында болғандықтан, басқарма басшысының мәртебесі – архив ісін өз деңгейінде ұйымдастыруға, архивке қа­жетті қаражат көздерін бөлуге ыңғайлы болған еді.

1996 жылы 29 қазанда Бас мұрағат басқармасы таратылып, оның қызметі Орталық мемлекеттік мұрағатына беріл­ді. Бұл қадам – архив ісінің артқа кетуіне елеулі ықпал етті. Одан кейінгі уақытта Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келі­­сім министрлігінің Мұрағаттар мен құ­жат­таманы басқару жөніндегі комитеті (1999-2004), Мәдениет, ақпарат және спорт ми­нистрлігінің Ақпарат және мұ­рағат комитеті және тағы басқа сан құбылған архив жүйесін басқару органы, ақырында, 2014 жылы 23 қыркүйекте бекітілген «Мә­дениет және спорт минис­трлігі туралы ережеге» сәйкес мүлдем жойы­лып, орталық мемлекеттік архивтер осы министрлікке, жергілікті архивтер жергілікті атқару органдарына ба­ғындырылды.

Осындай реформалардың әсерімен, архив ісі бұл саланы терең түсіне бер­мейтін министр мен жергілікті жер­лердегі әкім­діктердің құзырына беріліп, архив ісінің ақсап жатқаны байқалады. Көптеген архивте құжаттарды сақ­тау тәртібіне сәйкес дезинфекциялау жұ­мыстарының өз деңгейінде жүргізіл­мегеніне біраз жылдың жүзі болыпты. Сондықтан да осы саланың қыр-сырын білетін және архив ісінің мемлекеттік тарихи маңызын түсінетін, үкімет мү­ше­сі болып табылатын кәсіби маман басқаратын Үкімет жанындағы «Қазархив» басқармасын құру жөн деп білеміз.

Екіншіден, архив – мемлекеттің өт­кен тарихы ғана емес, оның бола­шақ даму жолын айқындауға, оның тер­риториялық тұтастығы мен мемлекеттік негізінің бе­рік болуына қызмет ететін жүйе! Мы­салы, 1924 жылы Қазақ республикасы ТАКСР-нен өзіне қосылуы тиіс жерлердің 1/3-нен айырылып қалса, бүгінгі таңда 1925 жылғы аумағының шамамен 25 па­йызына жуығынан айы­рылып қалғанын байқауға болады. Міне, осы мәселенің, күні кешегі Сар­доба су қоймасының жа­­рылуынан бол­ған апаттың ақиқатын бі­лу үшін де архив­тің маңызы зор. ХХ ға­­сырдың 20-жылдарындағы Өзбекстан мен Қа­зақ­станға қарасты су пайдалану жүйесі мен су жолдарының карталары Қазақ су шаруашылығы басқармасы қорында жатыр.

Сондай-ақ Орталық мемлекеттік ар­хиві қорында сақталған ХVІІІ ғасырдан бүгінгі күнге дейінгі құжаттар – біздің мемлекеттік қауіпсіздігіміздің де негізі болып табылады. Архив қорындағы құнды территориялық карталар, су ша­­руашылығы жүйесінің карталары, геологиялық барлау карталары, ауыл ша­руашылық жерлерінің қорына қатысты карталар аса құнды. Мұндай карталар арнайы рұқсаты бар зерттеушілерге ғана берілетін мемлекеттік құпия болуы тиіс. Әсіресе Мемлекеттік жоспарлау комиссиясының қорындағы құжаттар шетелдік тарихшылар түгілі, арнайы рұқсаты жоқ өзіміздің тарихшыларға да берілмеуі тиіс деп есептейміз. Өкінішке қарай, мұның барлығын да шетелдік зерттеушілер үшін ашып қойдық.

Архив құжаттарын цифрландыруды ЖШС-не беру бастамасының астарында тек қана «қаржы игеру» мәселесі жатқан жоқ. Біз мұны айқын ұғынып тұрмыз. Өткен ғасырдың 90-жылдары АҚШ-тың Гувер институты Ресейдің негізгі ар­хивтері қорларын тегін цифрландыру арқылы цифрландырылған құжаттарды түгел өздерімен бірге алып кеткені бү­гінде ешкімге құпия емес. Архив құ­жаттарын цифрландыру бастамасы аясында біздің сырымыз бен қырымызды түгел білуге бағытталған сұрқия саясат бұғып жатқандай. Сондықтан біз осы мәселеге ерекше назар аударып, ұлттық архив қорын талан-таражға салуға жол бермеу қажет деп есептейміз.

Үшіншіден, архивтердегі бүкіл құжат­ты бас жоқ, көз жоқ цифрландыру дұрыс емес! Ол үлкен шығын әрі мағынасыз жұмыс. Себебі мазмұны бір немесе кө­шірме құжаттар өте көп қайталанады. Біздің ойымызша, әрбір архив жанынан арнайы ұлттық комис­сиялар құрып, сол комиссиялар шешімімен құжаттарды цифрландырған жөн.

Төртіншіден, архивтердегі құжат­тарды жаппай цифрландыруға ұшан-теңіз ақша жібергенше, қажетті құжаттарды басып-шығару және жариялауға маңыз берген дұрыс. Мысалы, Қазақстан Пре­зидентінің архивіндегі Кироргбюро – Кирбюро – Киробком – Киркрайком – Казкрайком – ЦК КПК құжаттарын баспадан басып шығаратын кез жетті деп есептейміз. Бюро мен секретариат­ мәжілістерінің хаттамаларын Ре­сей­­­­де­гідей басып шығару аса қажет. Со­ны­­мен қатар партконференциялар мен съездердің стенографиялық есеп­тері мен оларға дайындалған есеп­тік материалдар жинақтарын, пле­нум­дар­дың стенографиялық есептері мен қау­лыларын, материалдар жинағын түгел шығаратын кез жетті. Ақшаны осы са­лаға жіберген жөн. Сол сияқты Орталық мемлекеттік архи­віндегі ҚазОАК пен Қазхалком хаттамаларын түгел басып шығару қажет. Сондай ҚАКСР Кеңестері съездерінің, ҚазОАК сессияларының, ҚКСР Жоғарғы Кеңесі мен оның сессияларының сте­но­графиялық есептері мен оларға да­йындалған материалдарды, қаулы-қа­рар­лары мен шешімдерін түгел басып шығару қажет деп есептейміз.

Мұндай жұмыстарды ұйымдастыру үшін, «Архив – 2025» бағдарламасы аясында қаражатты тек шетелдік мұ­ра­ғаттардан құжат жинауға ғана жұмсай бермей, өзіміздегі құжаттарды ғы­­­лы­ми айналымға тартып, тарихи сана мен мемлекеттік идеологияны қалып­­тастыруға ықпал ететін зерттеу жұмыс­тарын жүргізген жөн.

Міне, осындай жұмыстар ұлт тарихын ғылыми танудың жаңа белесіне жол ашып, архив құжаттарын цифр­ландырудың жарқын үлгісі болмақ. Өйткені біздің еліміздің архивтеріндегі жариялау бөлімдерінің жұмысы өте әл­сіз. Архив құжаттарын жариялауды өз деңгейіне көтеру керек деп ойлаймыз.

Сәбит Шілдебай,

Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бөлім меңгерушісі,

тарих ғылымдарының кандидаты