Тарата айтар болсақ, 1996 жылғы наурызда «Голд Пул» компаниясы «Қазақалтын»АҚ-ның қарыздарын өтеу, өндірісті қалпына келтіру және жаңғырту, қолайлы қаржылық жағдай және тиімді нарықтық стратегия жасау мақсатында аталған кәсіпорынды басқаруына алған. «Голд Пул» келісімшарт бойынша өз міндеттемелерін орындай алмаған. Ұзақ уақыт бойы төленбеген жалақы бойынша кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы берешегі тұрақты түрде өскен. Негізінен жұмыс істемейтін алтын өндіретін кеніштердің (Ақсу, Жолымбет және Бестөбе) жұмысы жолға қойылмаған. Кәсіпорынның басқа алтын кен орындарындағы шахталар қараусыз қалып, су басқан. Кәсіпорында өндірістік қуаттарды жаңарту және қажетті геологиялық барлау жұмыстары жүргізілмеген, кенді қайта өңдеу және алтын өндіру жолға қойылмаған. Содан кәсіпорынның жұмысшылар мен мердігерлер алдындағы қарыздары өсе береді. Басқарушы компания өзінің қаржылық дәрменсіздігін көрсетеді және іс жүзінде банкротқа ұшырайды. Сәтсіз жұмыс нәтижесінде жұмысшы ауылдар жылыту маусымына дайын болмады және олардың тұрғындары зардап шекті. Бірнеше рет жасалған ескертулерден және кемшіліктерді түзетуге уақыт берілгеннен кейін, аталған жүйелі бұзушылықтарға байланысты 1997 жылғы тамызда басқарушы компаниямен келісімшарт бұзылған.
«Голд Пул» компаниясы көп ұзамай мемлекеттік органдарға қарсы басқару келісімшарты бойынша халықаралық коммерциялық төрелікке жүгінгенімен, содан кейін ол ешқандай өндірістік қадамдар жасамады. Осылайша, ол заңды рәсім шеңберінде өз талаптарын талап етуді тоқтатады. Келісімшартқа қолданылатын қазақстандық заңнамаға сәйкес талап қою мерзімі 2000 жылы аяқталады.
Осыған қарамастан, жоғарыда көрсетілген оқиғалардан 17 жыл өткен соң, 2014 жылғы ақпанда Талапкер тарап Қазақстан Республикасына 1989 жылғы Күрделі салымдарды көтермелеу және өзара қорғау туралы кеңестік-канадалық келісімді негізге ала отырып, дау туралы хабарлама жіберді. 2016 жылдың наурыз айында талапкер төрелік талқылауға бастамашылық жасайды. Іс жүзінде әрбір төрелік процесс юрисдикция, даудың мәні және талап қою сомасын бағалау мәселелерін қарауды қамтиды. Осы бағыттардың әрқайсысы мұқият дайындықты және материалдарды жинауды қажет етеді. 2014 жылдан бастап Әділет министрлігі және Қазақстан Республикасы Үкіметінің консультанты алдағы талқылауда дәлелдеме базасын жинау бойынша жұмыс жүргізеді. Қазақстан өзін міндеттемелерімен байланысты деп санамайтын 1989 жылғы кеңестік-канадалық келісімнің елімізге қолданылуы туралы Талапкердің мәлімдемесіне байланысты, төрелік наразылықтарын қалыптастыру кезінде ауқымды жұмыс жүргізілді. Мемлекетаралық келісімдерге талдау жасалды, ел тәуелсіздік алған сәттен бастап әртүрлі кезеңдердегі мұрағаттық құжаттар, сондай-ақ дипломатиялық ноталар, үкіметаралық деңгейдегі мәлімдемелер, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың хат алмасулары, жазбалары табылды және мұқият зерттелді.
Бұл кеңестік-канадалық келісім бойынша Қазақстанның қандай да бір құқықтық мирасқорлығының жоқтығы туралы мемлекеттің ұстанымын нығайтуға ықпал етті. 1990 жылдардағы заңнамалық база да талданды, ол төрелік сот талап арыз берілгенге дейін айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Сонымен қатар куәгерлерді іздеу және тарту жұмыстары жүргізілді. Олардың айғақтары 1989 жылғы Келісім бойынша елдің мұрагерлігінің болмауы, Үкімет тарапынан басқару туралы келісімшарт ережелерін бұзушылықтардың болмауы туралы көзқарасты нығайтты. Бұлар төрелік талқылауда маңызды рөл атқарды. Оқиғалар мен материалдардың елдің мұрағаттарына берілуіне байланысты құжаттарды іздеу және талдау бойынша бірегей жұмыс ұйымдастырылды. Әділет министрлігі мен консультант қызметкерлері Ақмола облысы (Көкшетау және Степногор қалалары) архивтерінің, Қазақстан Ұлттық архивінің, Қазақстан Президенті Архивінің, Алматы және Нұр-Сұлтан қалалары архивтерінің қорларын, сондай-ақ мемлекеттік органдардың ведомстволық архивтерінің материалдарын зерделеді. Нәтижесінде ондаған мың құжат қаралды.
Сонымен бірге оқиғалардан кейін 17 жыл өткен соң осы төрелік талқылау қозғаған және осы уақыт ішінде алтынның қымбаттаған бағасын ескере отырып, миллиард долларға жуық өтемақы талап еткен Талапкер көп жыл бұрынғы оқиғаларды қатты бұрмалап, бастапқыда жасыруға тырысқан фактілер мен құжаттарға қайшы келетін жалған шағымдарды агрессивті түрде ұсынды. Сондай-ақ Канада органдары төрелікке мазмұны соншалықты өңделген құжаттарды ұсынғанын, оларды оқу мүмкін еместігін атап өткен жөн. Осының бәрі Қазақстанның ұстанымын қорғау бойынша жұмысты қиындатты, алайда министрлік және консультант қажетті дәлелдерді алып, шындыққа қол жеткізе алды.
Іс бойынша тыңдаулар 2019 жылдың маусым айында Париж қаласында (Франция) өтті. Нәтижесінде халықаралық Төрелік Трибунал Қазақстан Республикасы 1989 жылғы кеңестік-канадалық Күрделі салымдарды көтермелеу және өзара қорғау туралы келісіммен байланысты емес деген қорытындыға келді. Трибунал Талапкердің Қазақстан мен Канада осы Келісім бойынша Республиканың құқықтық мирасқорлығы туралы «үнсіз келісімге» («tacit agreement») қол жеткізгені туралы уәжін қабылдамады. Трибуналдың қорытындысы, атап айтқанда, жаңа дәлелдерге сүйенеді және «World Wide Minerals Ltd.» пен Пол Карроллдың атынан басталған төрелік ісіндегі басқа трибуналдың бұдан бұрын жасаған қорытындысынан өзгеше.
Трибунал Талапкерді Қазақстанның осы төрелік шешімге қол жеткізу жолындағы барлық шығындарын өтеуді міндеттеді.
«Голд Пул» талабы – күмәнді фактілерге негізделген арбитраж арқылы «инвесторлар» деп аталатындардың ақша табуға арналған тағы бір әрекеті. Төрелік Трибуналдың шешімі Қазақстанда осындай агрессивті әрекеттерге қарсы тұра алатын қазіргі заманғы құқықтық жүйенің қалыптасуының дәлелі болып табылады. Қазақстанда қажетті ресурстар мен сенімді шетелдік кеңесшілер тобы бар. Сонымен қатар соттар мен мемлекеттік органдар қажетті тәжірибе жинақтайды. Мұның бәрі төрелік процестерде тиімді қорғауды қамтамасыз етеді», дейді Қазақстанның Әділет министрі Марат Бекетаев.
