Суреттерді түсіргендер Әлішер Ғұмаров пен Мейірбек Тәжқұранов
Мұхамед-Салықтың мекені
Жалпы, Боғда тауы екеу. Бірі, яғни Үлкен Боғда тауы қазіргі Ресей Федерациясының Астрахань облысы аумағында, Қазақстан-Ресей шекарасында жатыр. Оның сыңары Кіші Боғда тауы Батыс Қазақстан облысының Бөкей Ордасы ауданында орналасқан. Екі таудың арасы 40 шақырым ғана.
Аты айтып тұрғандай, Боғда таулары бір кездері осы жерді жайлаған қалмақтардың қасиетті мекені болған екен. Еділ қалмақтары арасында сақталған аңыз бойынша жоңғардың қос батыры жаңа қонысқа – Еділ мен Жайықтың арасына сонау Алатаудан бір-бір тауды арқалап әкелмек болыпты. Қос батыр әрі тақуа, діндәр екен. Діттеген жеріне жақындаған кезде әлгі жігіттер қазақтың сұлу қызын көріп қалыпты. Бұған дейін көңілін ешбір дүниәуи қызыққа бұрмай келген тақуалардың жүрегі шыдамай, өзгеше бүлк ете қалыпты дейді. Сол кезде арқадағы зіл батпан тау еңсені басып, екеуі де сүрініп, етпетінен құлап түссе керек. Тау жыныстарының кей тұсы қып-қызыл болуы – батырдың қаны екен деседі аңызда...
Ал қазақтардың бұл биікті неге Жамантау атағаны белгісіз. Көктем шығып, күн жылысымен-ақ бұл таудың қойны-қонышынан мың сан жылан жылжып шығып, шың басына жиналатынын, жыланның көптігінен тау-тас көрінбей кететіндігін көрген жұрт оны Жамантау деп атаған дейді бір аңыз.
Дегенмен, Кіші Боғда, Жамантау өңірі әуелден жайлы қоныс, жерұйық мекен болған. Бөкей мен Жәңгір билеген Ішкі Орда хандығында бұл қонысқа сарай маңындағы ақсүйек қожалар бауыр басқан. Бүгінде тау баурайында сақталған көне қорымда сақталған құлпытас дерегі бұл өңірдің иесі – қожа руы өкілдері болғанын көрсетіп тұр.
Қожа демекші, осы өңірдің ең әйгілі өкілі – қазақтан шыққан тұңғыш этнограф ғалымдардың бірі, Орыс география қоғамына мүше болған Мұхамед-Салық Бабажанов. Небәрі 39 жыл өмір сүрсе де өшпестей із қалдырған, талай-талай танымдық мақаласымен қазақты күллі Ресей патшалығына танытқан Бабажановтың қонысы Торғай – осы Жамантаудан таяқ тастам жерде. 1869 жылы Басқұншақтың оң жағынан 70 жылға жер алып, жеке шаруашылығын қолға алған Мұхамед-Салық осы жерге екі бақ орнатқан. Сөйтіп екі жыл ішінде, өзі қайтыс болғанша 1200 түп алма мен алмұрт ағашын, 400 түп шие, мыңға жуық таңқурай мен қарақат көшетін отырғызып үлгерген. Одан бөлек үйір-үйір асыл тұқымды жылқы өсіріп, бәйге аттарын баптағаны да белгілі. Өз заманынан озық туған оғланның атақонысы, зираты КСРО кезінде әскери сынақ алаңында қалып, вандализмге ұшыраған еді. 2001 жылы ғалымның сүйегі қазылып алынып, Хан Ордасы ауылына, Жәңгір ханның жанына жерленді, басына кесене орнатылды.
Полигон тепкісінде
Ресейдің Капустин Яр зымыран полигоны Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталысымен, 1946 жылдың 13 мамыры күні құрылды. Орталық штабы Астрахань облысында орналасқанымен, полигонның негізгі бөлігі қазіргі Қазақстан аумағында. Соның ішінде біз сөз еткен Жамантау да бар. Әскерилер дәл осы жерге түрлі ғимарат, жерасты бункерлерін салып, оны ауыр зымырандармен атқылап, көптеген сынақ өткізген.
Мұхамед-Салық Бабажановтың өмірі мен шығармашылығын көп жыл зерттеген профессор Н.П.Ивлев 1991 жылы этнограф ғалымның зиратын іздеп барғанда көрген көріністі былай суреттейді:
«...Шопан ауылынан еңіске қарай он шақты километр жүрген соң айдалада шағын қалашық көрінді. Бірақ оған барар жол жабық екен. Шлагбаум орнатылған тексеру бекетіне жолыққан біздің жолбасшымыз біраз кідірді. Бекеттен шыққан әскерилердің бірі біздің көлігімізге отырып, әскери қалашыққа кіргізбей, сол жағымен айналып өткізді. Жолдың ойран ботқасы шыққан, шұңқыр-шұңқыр, сынған әйнек, майысқан темірден көрінбейді. Гарнизонның шығыс бетіндегі шағын төбешікке әкеліп, «осы жерде мұсылман зираты болған» деп көрсетті.
Аумағы шамамен 50 де 50 метрлік шағын төбе екен. Төмпешік-төмпешік қабір орындары байқалады. Тас-талқаны шыққан құлпытас сынықтары. Оның зират тасы болғандығын араб жазуларынан ғана байқайсың... Жолбасшымыз білінер-білінбес бір төмпені көрсетіп, «Мұхамед-Салық Бабажановтың зираты осы» деді. Кезінде басында құлпытасы, үстінде қарағай үйі болған деседі... Қазір ештеңе де қалмаған. Марқұмның туыстары айтулы ғалымның зираты ұмыт қалмасын деп айналасында шашылып жатқан құлпытас сынықтарын үйіп кеткен екен, бар белгі сол ғана...».
Зымыран соққысынан әсіресе Кіші Боғда тауы қатты зардап көрген. Жақында сол жерде болған оралдық әріптесіміз Әлішер Ғұмаровтың әуеден түсірген бейнежазбасына қарасаңыз, Жамантаудың «секпілі» Ай бетінің пейзажына ұқсайды. Осы өлкеге 2017-2020 жылдары бірнеше мәрте ғылыми экспедиция ұйымдастырған ғалым, география ғылымдарының кандидаты, Махамбет атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің проректоры Қажымұрат Ахмеденов Кіші Боғдадағы шұңқырлардың қайсысы табиғи карст ойықтары, қайсысы зымыраннан қалған із екенін айыру қиын екенін айтады. Жетпіс жылдан астам әскерилердің табаны астында жатқандықтан, Кіші Боғда тауы ғылыми жағынан да толық зерттелмеген.
Міне, полигон аясында қалған атақонысындағы бабалар зиратына бару үшін әскерилерден рұқсат сұрап жүретін жергілікті халық 2017 жылы «Қазақстан мен Ресей арасындағы мемлекеттік ұшу-сынау учаскесін пайдалану туралы келісімге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы хаттама» қайта қаралып, 1371 га алқап мемлекеттік меншікке қайтарылғанын естіп, ерекше қуанған болатын. Алайда бұл қуаныш ұзаққа бармады.
Әскерилерден босаған Кіші Боғда тауының тасты жынысын Бөкей Ордасы мен Жәнібек аудандарына салынып жатқан жол құрылысына пайдалану жөнінде шешім қабылданған.
Ғалымдар не дейді?
Әрине Орал қаласынан 600 шақырым қашықта жатқан Бөкей Ордасы, Жәнібек аудандарына жол салу мәселесі өте өзекті. Осы шалғайлығына байланысты жол құрылысына қажетті материалдарды жеткізу шығыны да тым жоғары болып, шығынды азайту мақсатында жергілікті құрылыс материалдарын пайдалану туралы мәселе көтерілген еді. Яғни Бөкей Ордасы ауданы аумағында жатқан Кіші Боғда – Жамантаудың тасты жынысын жол құрылысына пайдалану керек деген ұйғарым жасалған.
Бір қызығы, жергілікті халық Жамантаудың тасын әуелден құрылысқа жарамсыз деп есептейді екен. Дегенмен, Ұлттық сапа орталығы арнайы сараптамадан кейін «Жамантаудан алынатын материал жолдың тек ең төменгі қабатына және айналма жолға төсеуге ғана жарамды» деген қорытынды шығарған. Яғни, Жамантаудың жынысын әкеліп пайдаланғаннан келетін үнем аз секілді. Бірақ соған қарамастан бүгінде «ATVS TECHNIC» ЖШС Жамантау кен орнын игеруге кірісіп кетіпті.
– Кіші Боғда тауы – Батыс Қазақстан облысындағы ерекше табиғи мүйіс, Еділ мен Жайық арасында ерекше тұзды-күмбезді ландшафт саналады. Көршілес Ресей Федерациясы Үлкен Боғда тауын мемлекеттік табиғи қорыққа айналдырып, мемлекет қорғауына алып отыр. Қазақстан да осы үлгіні алып, Кіші Боғда тауын «ерекше қорғалатын табиғи аумақ» еткені жөн болар еді, – дейді Қажымұрат Ахмеденов.
Ғалымның бұлай деуіне нақты негіз бар. Өйткені дәл осы Жамантау аумағында Қазақстанның Қызыл кітабына енген бірнеше жануар, аң-құс мекен етеді. Мысалы, дала бүркіті Aquila nipalensis, үкі (Bubo bubo), дуадақ (Otis tarda), безгелдек (Tetrax tetrax) – жойылып бара жатқан құстардың тізімінде.
Қажымұрат Ахмеденов осы Жамантаудың атын шығарған жорғалаушы – Каспий шұбар жыланы (Hierophis caspius Gmelin) үшін ғана табиғи қорық ашуға болар еді деген пікірде. Шынында да Қызыл кітапқа енгізілген Жамантаудың жыландары – ірілігімен, адамға шабуыл жасайтын батылдығымен таңғалдырады екен.
– Жамантау өзінің географиялық орналасуымен де ежелден адамдар қоныстанған аумақ болса керек. Бұл түбегейлі зерттеуді қажет етеді. Жақында барған сапарымда мен Жамантаудан ежелгі аңшылардың алып құрылысы – аранның ізін байқадым. Жамантаудағы карст үңгірлері туралы да зерттеу мәліметтері жоқтың қасы. Егер «құрылысқа қажетті» деген желеумен Кіші Боғда тауын қирататын болсақ, табиғи тамаша мүйістен де, тарихи құнды жәдігерден де біржола айырыламыз, – дейді археолог, тарих ғылымдарының кандидаты Мұрат Қалменов.
Көршінің үлгісі
Жоғарыда айтқанымыздай, Ресей аумағындағы Үлкен Боғда тауында «Эльтон» табиғи паркі» атты ерекше қорғалатын табиғи аумақ және «Боғда-Басқұншақ» мемлекеттік табиғи қорығы құрылған. Жыл сайын бұл жердегі емдік-шипажай кешеніне мыңдаған адам келіп, ем алады. Жыл сайын Ресейдің, тіпті әлемнің түкпір-түкпірінен Үлкен Боғда тауына зияратшылар да келеді. Әрине олардың бәрі қорық аумағына ақша төлеп кіреді. Яғни мемлекет әрі табиғатын қорғап, әрі қаржы түсіріп отыр деген сөз.
– Бөкей Ордасында біздің «Хан Ордасы» табиғи-қорық мұражайымыз бар. Эльтонға таяқ тастам жер. Өзім бірнеше мәрте ресейлік шипажайға барып, ол жердегі демалушыларға 50-60 шақырым жердегі Бөкей Ордасы кешені туралы мәлімет беріп, шақырып, экспедиция ұйымдастырдым. Олар мұндай шараға қуана-қуана келеді. Бүгінде туризм – әлем бойынша ең көп табыс әкелетін саланың біріне айналды. Қазақстан да осы жолға түсіп, барымызды базарға сала білсек игі еді, – дейді Қазақстанның үздік өлкетанушысы, тарих магистрі Айболат Құрымбаев.
Шынында да Бөкей Ордасының тарихын күйші Дәулеткерей Шығайұлы, ғалым Мұхамед-Салық Бабажановсыз елестету мүмкін емес. Сондықтан қорық-мұражай кешені құрамына осы өлкенің табиғи-тарихи орындарын түгел енгізіп, Кіші Боғда – Жамантауды да қорғауға алсақ деген ойды ортаға салдық.
Батыс Қазақстан облысы
