– Жанна Шорақызы, сонау жетпісінші жылдардың орта шенінде түсірілген «Гауһартас» фильмін қалың көрермен әлі күнге сағынышпен еске алып көреді. Ұлттық киномыздың нағыз дәуірлеген тұсында жарыққа шыққан кинотуынды сіздің өмірлік жолдамаңызға айналды. Фильм сол тұста одақ көлемінен шығып, шетелдерде жоғары бағаланды. Қала тәрбиесінде өскен бойжеткеннің ауыл қызы Салтанат бейнесімен бетпе-бет келген сәтінде қандай әсерде болдыңыз?
– Ұлттық киномыздың алтын қорына енген «Гауһартас» фильмі расында да менің кино әлеміне бастаған жолдамам іспетті. Осы картинадан кейін киноға үздіксіз түсе бастадым. 1975 жылы жарыққа шыққан «Гауһартас» фильмінің Бүкілодақтық тұсау кесері 1977 жылдың маусым айында Мәскеу қаласында өткені белгілі. Режиссер Шәріп Бейсенбаевтың «Гауһартас» картинасы ұлттық киностудияның «Қыз Жібек» фильмінен кейінгі ірі жобаларының бірі ретінде көрерменнің көзайымына айналды, шартарапқа танылды. 1976 жылы осы картинадағы рөлім үшін Бішкекте өткен Бүкілодақтық фестивальда «Үздік әйел рөлі» сыйлығының иегері атануым күтпеген оқиға болды. Кино дегеннің не екенін жете түсіне қоймаған қалалық қыз үшін мұндай деңгейдегі рөлді алып шығу, кейіпкердің образымен үйлесу көп еңбекті қажет еткені сөзсіз. Экстремалды спорт түрімен айналысып, төрт түлікті тек хайуанаттар паркінен көріп жүрген мен үшін бейтаныс кейіпкердің әлеміне енудің қандай қиын болғанын өзіңіз болжай беріңіз. Салтанат екеуміз екі бөлекпіз. Ол кезде «Қазақфильмге» қадам басу дегеннің өзі қандай еді?.. Алғаш фильмге түскен кезде кино өнерінің құдіреті, бұл кәсіптің киесі дегенді мүлде түсінбеген екенмін. Өз ісіме деген жауапкершілігім болғанымен де, ішкі әлемім киноға дайын емес еді. Дегенмен де Бішкектегі Бүкілодақтық фестивальдың лауреаты болуым кино өнеріндегі жауапкершілігімді шыңдай түсті.
– «Ажарың ашық екен атқан таңдай, нұрлы екен екі көзің жаққан шамдай...» деген өлең жолдары есіңізде болар. «Гауһартас» расымен де кинодағы бағыңызды ашқан дүние болды. Кәукен Кенжетаев, Әмина Өмірзақова, Әнуар Боранбаев, Нұрмұхан Жантөрин, Әнуар Молдабеков сынды қазақ кино өнерінің майталмандары сізді қанатының астына ала жүріп, киноның даңғыл жолына жетелеп келгендей әсер қалдырады.
– Жүрегі жұмсақ, жүзі жайдары, жанары ашық Салтанат түр-сипаты жағынан ұқсастығынан таңдау маған түскен болуы керек. Көрерменнің көзайымына айналған жарқын образ мені де бірте-бірте баурап алды. Режиссердің, қала берді түсіру тобының қолдауының арқасында кейіпкеріммен бетпе-бет келдім. Ішкі әлемін тануға тырыстым. Кәсіби кеңестері өз алдына Кәукен аға – әкемдей, Әмина апа анамның да, әжемнің де орнын алмастырды. Өмірлік тәжірибесі мол жан ретінде өз-өзімді қорғауға үйретті. Кино алаңы тек мықты мінезді талап ететіндіктен, босбелбеулікке жол беруге болмайтынын ескертті. Әнуар аға қоңыр мінезімен баурап алды. Олар менің кино әлемінің қиындығын тура қабылдап, тосырқамай, өз образымды алып шығуыма күш-жігерлерін салды. Қалай үйретсе, мен де солай қимылдадым. Ұлттық киномыздың аңызына айналған тұлғалар мені барынша аялап, жолы күрделі асуда қолтығымнан демеп, арқамнан қағып тәрбие берді. Осы кезеңде қазақтың кино майталмандарының мектебі менің университетіме айналды. Адалдық пен шыншылдықтың тамырын терең таныдым. Төзімділікке үйрендім. Өндіріске бірте-бірте бейімделіп, бойымдағы бар ынта-жігерді осы фильмге қосуға әрекет еттім. Бұл мен өткен кәсіби мектептің биік шыңы іспетті.
– Дегенмен, бұл фильмге дейін де түсірілім алаңынан аз да болса тәжірибе жинадыңыз емес пе. Алғаш «Жаңбыр» фильміне кәсіби спортшы ретінде келдіңіз. Актриса болудың алғашқы қадамы да осы кезде басталды ғой.
– Менің киноға келуім мүлде күтпеген жайт. Анам алғашқыда шығыс тілінің маманы болғанымды қалады. Ал өзім тәрбиеші, мұғалім-жаттықтырушы болсам деп едім. Мектеп бітіргеннен кейін Ленинград мемлекеттік университетінің шығыстану факультетіне оқуға түстім. Кейіннен киноға оқуым кедергі болмасын деген мақсатта бүгінде Әл-Фараби атымен аталатын Қазақ ұлттық университетіне ауысуыма тура келді. Оқуымды сәтті аяқтап шықтым. Мектеп қабырғасында жүргенде ата-анамыз мені және екі бауырым мен сіңлімді уақытымызды тиімді пайдалануға, денеміздің шынығып өсуіне барынша мән берді. Осылайша мен алты жасымнан конькимен сырғанап үйрендім. Спорт мектебінде тәлім алып, суға секіруге машықтандым. Киноға қадам басқан 1972 жылы мектебімізге бас кейіпкерді алмастыратын дублер іздеу мақсатында кино түсіру тобы келе қалды. Жасым да, кәсіби дәрежем де сценарий талаптарына сай келгендіктен, «Жаңбыр» фильміне түсетін болдым. Ол кезде біздің сыныпта жүзуді білетін қазақ қызы мен ғана болатынмын. Осылайша менің кинодағы дебютім басталып кетті. Түсіру алаңына келгенде кино өндірісінің ішкі әлемінен ақпарат алғаным болмаса, бұл ортаны жылы қабылдай алмадым. Бір апта бойы жасанды жаңбыр астында әрі-бері жүгіріп, суға жүзіп, жаттығуыма қайта оралдым.
– Өміріңізді басқа арнаға бұрған әрі киноны кәсібіңіз ретінде тани бастаған кезіңіз 1975 жылы Болат Мансұровтың «Махаббат туралы өсиет» фильміне түсу сәтімен тығыз байланысты болды. Бұл кезде өмірлік жарыңыз, махаббатыңызды кездестірдіңіз. Қазақ киносында жасындай жарқ етіп сөнген Жамбыл Құдайбергеновпен тағдыр қостыңыз. Кинода табысқан жарасымды жұп жайында бүгінде сағынышпен айтылатын естеліктер көп.
– «Жаңбыр» фильміне түскеннен кейін арада үш жылдай үзіліс болды. Киностудияда суретім сақталып қалса керек, бірде анама телефон шалып, мені кино сынағына шақыртты. Алғашқы күні режиссермен әңгімелестім, өлең оқыдым. Ал келесі күні келгенде әскери ұшқыштың киімін киген ересектеу актерді байқадым, бірақ аса мән бермеген екенмін. Өзіме берілген мәтінді жатқа айтып беріп, режиссердің мақұлдауынан өттім. Сонымен менің үлкен кинодағы қадамым басталып кетті. Ал түсіру алаңындағы әріптесім, әскери ұшқыш киіміндегі Жамбыл Құдайбергенов болып шықты. Ол кезде Жамбыл Мәскеуден ВГИК-ті бітіріп келген әрі бірқатар фильмге түсіп үлгерген кәсіби актер. Осы сәт екеуміздің де өмірімізге күрт өзгеріс әкелді. «Махаббат туралы өсиет» фильмі махаббат әлеміне баурап әкеткендей болды. Түсірілім аяқталғаннан кейін мен «Гауһартас» фильміне бекітіліп, Қапал-Арасанға шығармашылық топпен бірге екі айға іссапарға кеттім. Бірақ арақашықтық бізді жақындастыруға асықтырды. Сағынышқа толы осы кезде Жамбылдың маған деген сезімі де өзгеше болды. Ғашықтар бір-біріне гүл сыйлап, сезімдерін білдіріп жататын болса, Жамбыл сәлемдеме ретінде көкөніс толы сөмке беріп жіберетін. Осылайша мен өзіме мейірімін төккен азаматқа он сегіз жасымда тұрмысқа шықтым. Біз бақытты отбасы болдық. Жамбылдың еншісінде бұл кезде жиырмадан астам картина бар. Көбіне мінезді образдарды сомдайтын оның алдағы мақсаты тарихи рөлдерді ойнау болатын. Қырғыз режиссері Толомуш Океевтен Шыңғысханның рөліне шақырту алған кезі. Сол кезеңде барын салып, тыңғылықты дайындалғаны өз кәсібіне деген жауапкершілігі деп білемін. Бірақ тағдырдың жазуы басқаша болды... Жамбыл менің әр фильміме, рөліме қатысты ойларын айтып отырды. Кинода тұлға болып қалыптасу үшін мықты мектеп қана емес, жаныңда сені түсінетін, қолдайтын жанның болуы маңызды. Актерлік кәсіптің кермек дәмін тата жүріп, Жамбылдың жанында жүрегімнің түбіне ұялаған қуанышқа толы жылдарды басымнан өткердім. Бәлкім, өмірден ерте өтіп кетерін сезген болар, мені барынша қамқорлығына бөлеуге тырысты.
– Жаныңыздың жалауы болған жанды сағынышпен еске ала отырып, өмірлік кезеңдерде өкінген кездеріңіз болды ма? Ал жақын жандарыңыз актерлікті таңдап жатса, қалай қабылдар едіңіз?
– Өмірге деген өкпем де, өкінішім де жоқ. Жанымда Жамбылымның жалғасы ұлым Ержан бар, екі немерем өсіп келеді. Ержаным – суретші, өз ісінің кәсіпқойы. Немерелерім болашақта актер болам деп жатса, үзілді-кесілді қарсы боламын. Өйткені олардың жүгі ауыр салаға өмірлерін сарп еткенін қаламаймын. Аман-есен азамат болып өскенін көргім келеді.
– Актерлік жолыңызда шетелдік кино компаниялармен бірлескен бірқатар жобада жұмыс істедіңіз. Киноның тілі ортақ дегенімізбен, оны қабылдайтын ортаның, кейіпкер мен актердің ішкі дүниетанымының үйлесім табуындағы өзгешеліктердің болуы заңдылық. Отандық актерлердің шетелдік әріптестерінен озық түсіп, кем қалатын тұстары бар ма?
– 1988 жылы Жапония мен КСРО киностудиясының бірлескен «Қадам» фильмінде, ал 1994 жылы Өзбекстан мен Ресей түсірген «Үнсіздік кодексі-2», 2010 жылы түрік әріптестермен бірлесе түсірген «Астана – махаббатым менің» сериалына түстім. Кино актерлер үшін тілі де, түсінігі де ортақ өзгеше, жеке бір әлем. «Гауһартастан» кейін түскен кинолардың қатарында атақты Нұрмұхан Жантөринмен «Тоғызыншы ұлдан сақтан», «Сыңғырық аптап мерзімі», «Ұзақ құс жолы» фильмдеріне түстім. Нұрмұхан ағадай қазақ кино өнерінің саңлағымен бір өндіріс алаңында еңбек ету шығармашылығымды тағы да бір сатыға көтеріп тастады. Жантөриндей тұлғадан алған тәлімім шығармашылық өміріме азық болып келеді. Ал кезінде Әнуар Молдабековтің салмақты да, байсалды мінезінен тектілікті таныдым. Бүгінде мәскеулік әріптестермен шығармашылық барысында өзім өткен кәсіби мектептің әдістерін кино өндірісінде пайдаланып жүргенін байқаймын. Осы орайда жастық шағымда көп нәрсеге мән бермегендігіме, сондай-ақ қазақ киносының кәсіби мектебінен дәріс алған қазақ актерлерінің шеберханасы мықты болғандығына көз жеткізе түсемін. Ал шетел актерлерінің бізден асып кеткен жері жоқ. «Астана – махаббатым менің» сериалынан кейін түрік әріптестеріміздің қазақ актерлерінен көп нәрсе үйрендік деуінің өзі біздің киноның дәрежесін көрсетеді. Шетел актерлерінің басты ерекшелігі – белгілі бір жүйемен жұмыс істейтіндігінде. Қимыл мен қозғалысқа мән береді. Кәсіби еркіндік басым. Олардан өз-өзіңді бағалау, тәуелсіз болуды үйренуге болады. Ал ұлттық киноның басты ерекшелігі оның өн бойында әр кейіпкердің, әр актердің кәсіби ғана емес, өмір суреті жатады. Станиславский мектебінен өткен біздің киноның ұтымды тұсы осы.
– Дағдарысты кезеңмен байланысты 90-жылдары «Тоғысқан тағдырлар», «Саранча» сериалдарына түстіңіз. Бүгінде бірқатар тәжірибелі актерлердің кәсіби деңгейіме нұқсан келеді деген себеппен сериалдарға түсуден бас тартып жататындығын естіп қаламыз. Сериалдарға жиі түскен актриса ретінде мұндай пікірге көзқарасыңыз қалай?
– Уақыт актерден үздіксіз тәжірибені, ізденісті талап етеді. Өз әріптестеріңнің, шетелдік актерлердің кәсіби қадамына зер салып отыру да маңызды. Осы орайда Франция, Америка, Еуропа, т.б. елдердің сериалдарын жиі қарап отырамын. Танымал, әлемдік деңгейдегі режиссерлер, сценаристер мен актерлер сериалдар алаңында жұмыс істеп жатқанын көремін. Бүгінде көрермендердің сериалдарға қызығушылығын байқауға болады. Актер шығармашылығын сериалдар арқылы да шыңдай алады. Өз басым бес жылға жуық бес жүздей сериясы көрерменге жол тартып, көпшіліктің жүрегінен орын алған «Тоғысқан тағдырлар» сериалынан көп тәжірибе жинадым. Осы жылдарда кино шеберханасының өкілдерімен біте қайнаса жүріп, бір отбасының мүшелеріндей болып кеттік. Қуанышымызды да, шаттығымызды да бірге өткердік. Жинаған тәжірибем ұзақ жылдарға арқау болады деп нық айта аламын. Бұл алаңға қазақ, орыс, корей театрларынан танымал актерлер жиналды. Бүгінде олардың көпшілігі Ресейдің, шетелдердің киноларына түсіп жүр. «Тоғысқан тағдырда» кәсіби интеллектуалды элитаның өкілі Сағи Әшімовпен бірге жұмыс істеудің сәті түсті. Сағи қарапайым, жайдары жан болатын. Оның болмыс-бітімі де өзгеше еді. Жарқыраған жұлдызының ерте сөніп қалғанына өкінгеннен басқа амалымыз жоқ. Бойындағы барын ұлттық киномызға бере алмай кеткен жарқын тұлға жайында бір-екі сөйлеммен айтып жеткізу әрине, жеткіліксіз. Бір отбасындай болып кеткен актерлердің сериалдардағы тағдыр-талайы бүгінде үлкен киномыздың бір бөлшегіне айналғаны анық.
– Сіз елу жылға жуық «Қазақфильм» қабырғасында еңбек етіп келесіз. Бірқатар жыл «Киноактер» шығармашылық бірлестігін басқардыңыз. Кинодағы рөлдеріңізбен қатар кино өндірісіне актерлер таңдау, олардың кәсіби шыңдалу үрдісіне үздіксіз атсалысып келесіз. Кино әлемінің жас өкілдеріне өзіңіз өткен мектептің пайдасы тиген болар...
– «Қазақфильмде» сонау 70-жылдардың аяғынан бергі аралықта елу жылға жуық еңбек етіппін. Актерлік бөлімге жетекшілік еткен жылдарда кино өндірісіне актерлер таңдау, олармен кәсіби жұмыс істеу жағына көп көңіл бөлінді. Осы жылдарда кинода енді қалыптасып келе жатқан талантты жас толқынның өмірге, уақыт үдесіне бейімділігі, жылдамдығы, ойының озықтығымен ерекшеленетіндігін аңғардым. Жас актерлермен жұмыс барысында қазақ киносының қара шаңырағында кешегі өзім өткен үлкен мектептің үлгісін көрсетіп, кәсіби білімімді барынша беруге тырысып келемін.
– Заманауи көрерменнің сұранысы қандай? Бүгінгі күннің фильмдерінен не көресіз, нені көргіңіз келеді?
– Кезіндегі кеңестік, отандық кино өндірісінің шоқтығы биік дер едім. Өмірдің үлкен мектебінен өткен кәсіпқойлар құрған қазақ кино өндірісі кезінде қаншама жауһар туындыларды өмірге әкелді. Әр фильмнің көркемдік жағына қатты көңіл бөлінетін. Оған дәлел ретінде бүгінде әлемдік деңгейге көтерілген фильмдерімізді атай аламыз. Ол кезеңде кинолар жылдап түсірілген болса, қазіргі фильмдерге бар-жоғы бір-бір жарым ай уақыт кетеді. Бүгінде жеңіл сюжетке негізделген жобалар мен комедиялар көбейіп кетті. Мазмұнды, қоғам үдесінен шығатын жобаларға еш қарсылығым жоқ. Дегенмен де бүгінгі көрерменге комедия емес, өмірлік маңызы бар әлеуметтік фильмдер керек. Кино тарихты, бүтін бір елдің өткені мен бүгінін таспаға түсіретін өндіріс дейтін болса, қысқа мерзімде жарыққа шыққан фильмдер құнын жоғалтып, өз биігіне жете алмайтынына көз жеткізіп келеміз. Әрине өз кәсібіне берілген, білімді жастар өсіп келеді, бірақ олардың нағыз кинода жұмыс істеуге уақыты жоқ. Бәлкім, уақыттың талабы да осылай шығар. Карантинге байланысты қазіргі кезде кинотеатрлар жұмыс істемейді. Бүгінгі көрерменнің көздегені – ғаламтор. Кинематография контентінің де телевидение форматына көшу үрдісіне таңдана алмаймыз. Дегенмен ұлттық фильм өндірісін дамытуға бар ғұмырын арнаған тұлғаларымыздың еңбегі еш кетпейтініне әрі олар салған қазақ киносының сара жолы жарқын екендігіне сенгім келеді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Эльвира СЕРІКҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
