Мемлекет басшысы айтқандай 1988-1989 жылдары алдымен Алаш қайраткерлері біртіндеп ақтала бастады. 1993 жылы «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» заң қабылданды. 1997 жылы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен 31 мамыр Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні ретінде белгіленді. Мемлекет тарапынан көптеген іс-шара атқарылды. Тарихшылар, жазушы-ғалымдар XX ғасыр басындағы зобалаң жайлы зерттеулер жасап, том-том еңбектер жазды. Дегенмен бұл тақырып толық зерттеліп біткен жоқ. Мұрағаттарда әлі қаншама ғылымға белгісіз құжаттар бар. Бұларды зерттепзерделеу ғалымдарға тиесілі дүние екені даусыз. Осы орайда бұған ғылыммен бірге мәдениет саласы да тікелей міндетті. Өкініштісі сол, солақай саясаттың құрбаны болған арыстарымыздың сахна мен экранға шыққан бейнелері саусақпен санарлық. Бұл – елдігімізге сын. Ел үшін жан қиған есіл ерлердің әрқайсы зор құрметке лайық. Солардың бірі – мемлекет және қоғам қайраткері ақиық ақын, жазушы-драматург С.Сейфуллин. Сәкен жайлы 2014 жылы Қ.Қуанышбаев атындағы мемлекеттік академиялық қазақ музыкалық драма театрында Қ.Жүнісовтің «Сәкен сұңқар» драмасы (режиссері Ә.Оразбеков) сахналанды. Сәкентанушы профессор Тұрсынбек Кәкішұлы бастаған зиялы қауым өкілдерімен бірге 14 қазан күні премьераны тамашаладық. Қойылымда С.Сейфуллиннің өмірімен қатар заманы да қамтылыпты. Әсіресе Алаш көсемдерінің бірі Ахмет Байтұрсынұлымен арасындағы сыйластығы, пікірталасы айқын берілген. Тұлғалар арасындағы диалогтар тарихи деректермен өрби отырып көркемдік шешімдерге ұласады. Ұлт тағдыры сынға түскен уақыттағы ұлыларымыздың қайтсек қазақты мұратқа жеткіземіз деп жанталасқан тұстары көрерменді бірден баурап әкетті. Автор С.Сейфуллинді бас кейіпкер деңгейінде жазғанмен Ахаңның бейнесін еш аласартпаған. Бас кейіпкерден биік болмаса төмен емес. Сәкеннің Ахаңа деген құрметі тарихи оқиғаларға негізделген. Сонымен бірге ақынның қайраткерлік қыры көбірек ашылыпты. Бұл бұрын жазылған сахналық шығармаларда Кеңестік идеологияға байланысты кірмей қалған тараулар десек те болады. Сондықтан халық көбіне сахнадан Сәкеннің ақындық, жазушылық қырлары мен трагедиясын ғана көретін. Ал «Сәкен сұңқар» драмасында ол олқылықтың орны толған. Спектакль соңында Сәкенді алпыс жылдай зерттеген ғұлама ғалым Т.Кәкішұлы қойылымды жоғары бағалап театр ұжымына алғысын білдірді. Көңілден шыққан қойылым болған соң мен «Сәкен сұңқар» спектаклін одан кейін екі рет барып тамашаладым. Театрға бір барғанымда Қ.Жүнісов Сәкен жөнінде киносценарий жазып бітіргенін айтты. Автордың өтініші бойынша көп ұзамай «Сәкен» атты киносценарийді оқып шықтым. Ашығын айтсам, тек қана оқып емес, кино көріп шыққандай әсер алдым. Бас кейіпкер Сәкен де, Сәкеннің заманы да тарихи шындықтан ауытқымай кино тілімен көркем өрілген. Қамтылған тарихи кейіпкерлердің бейнесі жақсы ашылған. Драматургиясы мығым, тартысқа, қайшылыққа құрылған. Алаш азаматтары мен Совет үкіметін орнатқан қайраткерлердің идеялық пікірталасы драмадағыдай С.Сейфуллин мен А.Байтұрсынұлы арасындағы қарым-қатынас арқылы берілген. Сол кезеңдегі қоғамдық саяси өмірді, тарихи оқиғаларды еш бұрмаламастан көз алдыңа әкеледі. Кино өнерінің мүмкіндігі зор болғандықтан спектакльге қарағанда мұнда кейіпкерлер саны артқан. 1916-1938 жылдар арасы қамтылған. Оқиғалар ықшам әрі түсінікті. Бір біріне жалғасып қызықтыра түседі. Сценарийді оқып отырып Мирзоянның жымысқылығын, Ежовтың қатыгездігін, Сталиннің қаһарын айқын сезінесің. Сәкеннің жары Гүлбаһрам мен соңғы тұяғы Аянның тағдыры көзге жас алдырмай қоймайды. Әр көрініс, әр диалог бір бірін толықтырып, желісі үзілместен шарықтау шегіне көтеріледі. Оның үстіне сценарий Сәкен жайлы қаптап кеткен қаңқу сөздерге нүкте қоятындай сауатты, ғылыми негізде жазылған. Туындыны толық талдап шығу міндет емес. Әрі күні ертең экранға шығып жатса көрермен үшін бәрін біліп отыру қызық та болмас. Сөз жоқ бұл өте күрделі тақырып. Сондықтан алдымен сценарий авторының мұны жазуға қаншалықты мүмкіндігі барын саралап алған жөн болар. Алдын ала ескертерім, Қ.Жүнісовтің 2014 жылы шыққан «Сөйле, сырлы сахна!» атты кітабын оқығаннан бері оның шығармашылығымен жақсы таныспын. Сахнада, кинода ойнаған рөлдерін тамашаладым. Әдеби кештер мен ғылыми конференцияларда көріп тұрамын. Ұлттық өнерді қастерлей білетін өнер иесін жақсы білген сайын тілектес болып жүремін. Қ.Жүнісов – алдымен кәсіпқой әнші-актер. Театр және кино өнерінің дипломын алған маман. Еліміз бойынша көптеген кәсіпқой театрларда пьесалары сахналанған драматург. Солардың ішінде С.Сейфуллин жайлы еңбектері бір төбе. Сонымен бірге С.Сейфуллиннің рөлін ақынның 110, 115, 120 жылдық мерейтойларында сахнада, «Сәкен», «Мағжан», «Өмір, жолы», «Тайны и судьбы великих казахов» секілді деректі фильмдерде және «Жамбыл» көркем фильмінде сомдаған. Деректі фильмдердің сценарийін жазысқан. Ақынға ән арнап, «Сәкен сұңқар» бейнебаянын түсірген. Ол тек рөлінде ойнап, шығармалар ғана жазып жүрген жоқ ақын жөнінде бірнеше зерттеу мақалалар жазды. «Сәкеннің Сталинге хат жазғаны рас па?» («Egemen Qazaqstan» 01.02.2019 ж), «Арыстарға атылған оқ аз ба еді?» (Әдебиет порталы 22.11.2017 ж) секілді мақалалары қоғамда үлкен резонанс тудырды. Сәкенге тағылған ең ауыр айып – Сталинге хат жазып, Алаш азаматтарын ұстатты деген «баяндау хаттың» фальсификация екенін ғылыми тұрғыда дәлелдеп шықты. С.Сейфуллиннің 125 жылдығына байланысты ғылыми-тәжірибелік конференцияларда Сәкенге тағылған түрлі айыптар жөнінде баяндамалар жасап басқа да жалалардың негізсіз айтылып жүргенін жан-жақты талдап берді.
Үш-төрт жылдан бері Сәкен жайлы көркемфильм түсіру керек деп тыным көрмей жүрген ол бұрындары «Біржан сал», «Жамбыл» фильмдерінде ойнаған. «Біржан сал» фильміндегі сал-серілердің сөз қағысуын, «Құнанбай» фильміндегі Жанақ ақынның жырын жазған.
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «ТӘУЕЛСІЗДІК. ӘДЕБИЕТ. ҚАЛАМГЕР» атты республикалық байқауда «Үздік драматург» номинациясын иеленген.
2014 жылы Астана қаласы әкімдігінің қолдауымен қазақ өнері тарихында тұңғыш рет бірнеше жанрды қамтыған шығармашылық апталық өткізген.
Менің «Сәкен сұңқар» спектаклінен бастап бәрін тізбектеп шыққан себебім, аталған еңбектеріне қарап Қанат Жүнісовтің С.Сейфуллин жайлы киносценарий жазуға қабілеті де, хақы да бар деп есептеймін. Тақырып аса күрделі болғанымен ол қай жағынан болмасын жеткілікті тәжірибесі бар маман. Тұлғаны тыңғылықты зерттеген, болмысын бойға сіңірген. Бір қызығы, Қанат Сәкен рөлін ешқандай гримсіз ойнай беретін актер. Сәкен әндерін нақышына келтіріп шырқайтын әнші. Сәкенге ән, монолог, драма, либретто, киносценарий арнап, бірнеше мақала жазған, қаншама рет рөлінде ойнаған Қанаттың сценарийі әліппені жаңа тауысқан әлдекімнің шимай-шатпағы емес. Сәкентанушылар мен өнертанушылар жоғары бағалаған, төрт аяғын тең басқан көркем туынды! Әрі киносценарийдің ғылыми кеңесшісі ф.ғ.д.., профессор сәкентанушы Күләш Садыққызы Ахметова. Яғни сценарий тарихи жағынан бұл тақырыпты бес саусағындай білетін белгілі ғалымның сүзгісінен өткен. Мен кинотанушы емеспін. Бірақ осының бәрін біле тұра үнсіз қалу да жөн болмас. Соңғы отыз жылда түсірілген талай киноны көріп жүрміз. Өкінішке қарай, ұлттық кино дейтіндей кесек туындылар өте аз. Ал «Сәкен» атты жаңа киносценарийдің орны бөлек. Қазақтың ұлы перзенттері Сәкен мен Ахаңды ұлықтайтын, ұлтқа керек нағыз ұлттық жоба! Егер мемлекеттік қолдау тауып жатса қазақ киносы үшін үлкен олжа болайын деп тұр. Бірақ осы бір туындының жолы болмай-ақ қойды. Өткен жылы «Ұлттық кино орталығы» құрылғанда үміт оты жылт еткендей болған еді. Сараптамалық кеңестің алғашқы іріктеуінен сүрінбей өтті деп автор бір кезіккенде қуанып жүрді. Бірақ түрлі себептермен соңы сұйыла берді. Биыл 9 маусым күні Абай.кз ақпараттық порталына режиссер Елзат Ескендірдің «Бұл орталық «Ұлттық кино» деген атауға лайық емес!» деген мақаласы жарияланды. Мақала авторы «Орталықтағы 12 адамнан құрылған эксперттік кеңес мүшелерінің 10-ы қазақша оқып, түсінбейді, ал түсінеді деген 2 адамның өзінде ешқандай салмақ жоқ» деп ашына жазыпты. Егер бұл рас болса Сәкен жайлы киносценарий ешқашан іріктеуден өтпейді деген сөз. Қазақша түсінбейтін кеңес мүшелері қазақша сценарийді қайдан ұқсын? Орталықтағы мемлекеттік тілді білетін екі адамның дауысы не шешеді? Жобаның шегеріліп қала беруінің негізгі себебі осында жатқан сияқты. Өйткені сараптамалық кеңес не айтса, сол – заң. Жауап та, сылтау да біреу, кеңес мүшелері қабылдамады, болды. Министрлік бекіткен сараптамалық кеңесі мүшелері біліксіз емес болар. Бірақ қазақша жазылған сценарийлердің соры, дәл осы мемлекеттік тілді шала білетіндер екені даусыз. Орталықтағы осы бір келеңсіздіктердің орнын толтырып Мәдениет және спорт министрлігі ұлттық жобаларға жан-жақты қолдау көрсетуі қажет. Ең алғашқы кеңесте жақсы қабылданған «Сәкен» (киносценарий) секілді жобаларға келесі іріктеуде атүсті қарамай, мәні мен маңыздылығына назар аударғандары абзал. Азаматтық пен сұлулықтың символы болған, тарихымызда ұлы істер атқарған сұңқар ақын жайлы көркем фильм қолға алынса, перзенттік парызымыздың бірі сол болмас па. Сәкеннің сан қырлы болмысы арқылы қазақ ұлты осындай деп неге бар дүниеге паш етпеске? Сондықтан келер жылғы Тәуелсіздігіміздің отыз жылдығына орай сценарийі дайын тұрған С.Сейфуллин жайлы киноны экранға шығару – арыстар рухына жасалған зор құрмет деп есептеймін. Тек Сәкен ғана емес ұрпаққа үлгі қылар қаншама тарихи тұлғаларымыз бар. Әр жыл сайын бір-екі қайраткер бейнесін экранға шығарып мәнді, мағыналы кино түсірсек ұл-қыздарымыздың рухы асқақтай түспей ме? Қазіргі заманда кино өнерінің орны ерекше. Он рет оқығаннан бір рет көрген әсерлі болуы мүмкін. Әрі бұл Президенттің саяси қуғын-сүргін құрбандары жайлы жасаған үндеуінің айқын көрінісі болмақ. Қорыта айтқанда, «Ұлттық кино» орталығы ең алдымен ұлттық жобаларға жол ашқаны жөн болар.
Оралбай ӘБДІКӘРІМОВ,
мемлекет және қоғам қайраткері
