Биылғы Жолдауда Президент айтқандай, моноқалаларды дамыту ісіне тың серпін беру аса маңызды. «Бұл ретте, қала құраушы кәсіпорындарға зор жауапкершілік жүктеледі. Олар барынша араласпаса, бұл міндет орындалмайды», деді Мемлекет басшысы.
Еліміздегі 27 моноқалада шамамен 1,5 млн-ға жуық адам тұрады. Деректерге сүйенсек, шаһарлардағы халық санының өсімі аса жоғары емес. Ұлттық экономика министрлігінің ресми мәліметінде моно және шағын қалаларды қоса есептегендегі халық саны 2009-2019 жылдар аралығында бар-жоғы 52,5 мың адамға көбейгені көрсетілген. Бұл қала кәсіпорындарындағы өндірістік қуаттың кемуіне, ірі және үлкен қалалармен салыстырғандағы тұрмыс сапасының төмендігіне тікелей қатысты.
Әдетте моноқалалардың мәселелері бір-біріне ұқсас келеді. Ондағы кешенді проблемалар да негізінен бұрынғы қалақұраушы кәсіпорындармен байланысты. Бірақ мұндай кәсіпорындарды дамытуға мемлекеттің көрсеткен қолдауы, дәлірек айтсақ өндіріс орындарын тікелей және жанама субсидиялауы анау айтқандай экономикалық тиімділік көрсетіп отырған жоқ. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының зерттеуінде моноқалалардағы кәсіпорындарды субсидиялау немесе басқа да мемлекеттік қолдау шаралары уақытша ғана болуы керек деп көрсетілген. Керісінше, оның бәрі жаңа, өзін-өзі ақтайтын, табысты өндірістерге бағытталуы керек. Өз кезегінде бұл мемлекеттің экономиканы әртараптандыру саясатымен ұштасады.
– Қазақстанның жер көлемі үлкен болғандықтан, моноқалаларды дамыту айырықша маңызға ие. Бірді-екілі шаһарларға ғана назар аудару алға жетелейтін жол емес. Сондықтан Үкіметтің моноқалалардағы аталған жағдайға көңіл бөлуі, әрдайым назарда ұстауы орынды. Мұндай шаһарларда кем дегенде бір үлкен жүйе құраушы кәсіпорын бар. Алайда жалғыз кәсіпорын мәселені түбегейлі шешпейді. Мейлі, үш-төрт кәсіпорын болған күннің өзінде жағдайдың жақсару мүмкіндігі шамалы. Себебі компаниялардың өз шаруасы, өз бағыты бар. Олар өндірісті ілгерілетуден артылған қаржының белгілі бір мөлшерін ғана қаланың дамуына жұмсайды. Жергілікті халықты жұмыспен қамтып отыр ғой дерсіз. Бірақ кәсіпорындарда негізінен ер адамдар еңбек етеді. Сонда жұмыссыз әйелдер, тәжірибесі толыспаған жастар не істеуі керек? Мұның шешімі бар, – дейді экономист Бейсенбек Зиябеков.
Оның пікірінше, өндіріспен ғана шектелмеу керек. Кейбір моноқалаларда ауыл шаруашылығын дамытуға мүмкіндік мол. Екеуін қатар қолға алса, тіптен жақсы.
– Бір кездері қолға алынып, алайда соңы сұйылып кеткен ауыл шаруашылығы кооперативтерін құру ісіне басымдық беру керек. Моноқалаларда ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін кәсіпорындар көбірек салынуы тиіс. Бұл қаланың дамуына серпін беретін маңызды фактор. Бірден ірі кәсіпорын орнатуға күш салудың қажеті жоқ. Кішігірім өндірістер, шағын зауыттар көбейсе де жаман болмас еді, – дейді экономист.
Сарапшының меңзеп отырғаны инвестициялық бағыттағы зәкірлік жобалар. Ұлттық экономика министрлігінің ресми сайтындағы дерекке сүйенсек, моноқалалардың экономикасын әртараптандыру мақсатында 2013-2019 жылдар аралығында 48 зәкірлік жоба жүзеге асырылған. Бірақ оның бәрі толық қуатпен жұмыс істеп тұрған жоқ.
EMCG консультанты, экономист Ақмарал Қамалиеваның хабарлауынша, 2017 жылы пайдалануға берілген 36 зәкірлік жобаның 24-і 50 пайыздық қуатпен ғана жұмыс істеген. Қаржының аздығынан 12 жобаны жүзеге асыру тоқтатылған.
– Моноқалалардағы зәкірлі жобалардың тізіміне көбіне бұрыннан бар жобалар кіріп жатады. Дені жұмыс істеп тұрған өндірісті одан әрі кеңейтіп, жаңа жұмыс орындарын ашуды негізгі критерий етіп алады. Бірақ бұл моноқалалардың экономикасын әртараптандыруға жатпайды. Мәселен, жезқазғандықтар 2012 жылға дейін мемлекеттік мекемелер, базар мен «Қазақмыс» компаниясынан басқа жерде жұмыс орны болмағанын, өңірлерді дамыту бағдарламасы қабылданғаннан кейінгі жағдай да сол күйі өзгермегенін айтып жүр, – дейді Ақмарал Қамалиева.
Шынында да, осы күнге дейін жүзеге асырылған зәкірлік жобалардың барлығы дерлік инновациялық сипаттан ада әрі моноқалалардың экономикасын әртараптандыру ұзақмерзімді әлеуетке арналмаған. Демек мәселенің түйінін тарқату үшін басқа жолдарды да қарастырған дұрыс.
– Меніңше, моноқалаларды олармен іргелес жатқан ауылдардан жеке бөліп алып қарастыруға болмайды. Барлығы кешенді түрде қамтылып қарастырылуы керек. Мысалы, моноқалалардың бірінен сүт өңдейтін зауыт ашылсын. Ал оған қажетті шикізат әлгі шаһардың іргесінде жатқан ауылдардан жиналуы керек. Немесе ауылдарда көкөніс өндірілсе, қалада өңделуі тиіс. Сонда ауыл мен қала арасындағы үзіліп қалған жіп қайта жалғанады. Моноқала да, ауыл да қатар дамиды. Бизнес саласы біраз шаруаны реттеп береді деп ойлаймын. Бізде үлкен, шағын және орта бизнестердің әрқайсысы өз қазанында ғана қайнап жатыр. Араларында байланыс жоқ. Осыны реттеу керек. Сонда ірі бизнес орта бизнеске, орта бизнес ірі бизнеске қызмет көрсететін болды. Ауыл мен қаланы да осылай жалғастырамыз, – дейді Бейсенбек Зиябеков.
Экономистің пікірінше, жаңа жұмыс орындарын құру кезінде әйелдер мен тәжірибесі толыспаған қыз-жігіттер назардан тыс қалып жатады. Моноқалаларды дамыту барысында назар аударар дүниенің бірі осы.
– Көп жағдайда жұмыс орындары еразаматтардың ыңғайына қарай құрылады. Алайда жұмысқа қабілетті әйелдер мен тәжірибе жинап үлгермеген жастар да қамтылуы керек. Біз осы дүниені ескере бермейміз. Қоғамдық меншік деген ұғым бар. Бұл – барлық адамды ортақ іске ұйыстыру. Ортақ іске жас та, жасамыс та, әйел де, ер де қатар атсалысуы керек, – дейді ол.
Экономиканы әртараптандыру – моноқалалардың дамуына қатысты мемлекеттік бағдарламалардың негізгі индикаторы. Бірақ әзірше бұл үдеріс баяу жүруде. Үкіметтің ірі өндірістен бөлек, агроөнеркәсіп, кәсіпкерлік, жеңіл өнеркәсіп секілді салаларға ден қойып жатқаны да сондықтан. Бәлкім, моноқалалардағы туристік әлеуеттің де тамырын басып көрген жөн шығар.
